نشریه باستان شناسی ایران
سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 22، بهار و تابستان 1401)

سرزمین ایران بعلت موقعیت آن که حد فاصل شرق دور و اروپا قرار گرفته و همچنین سرزمین وسیع آن که برخی از محققان آنرا دروازه آسیا نامیده اند سبب شده که از دیرباز و در دوره های پیش از اسلام و  بعد از اسلام یکی از دغدغه های حکام جهت ایجاد راهای تجاری و نظامی و همچنین ساخت پل ها و کاروانسراها و تامین امنیت آنها بوده است. در این راستا علاوه بر انجام کارهای ساختمانی فراوان، قوانینی نیز در جهت حمایت از این بازرگانان وضع شده بود. یکی از این مسیرها مسیر ری به تبریز بوده است که در دوره ایلخانی و صفوی شهرهای مهمی چون قزوین،سلطانیه، زنجان و تبریز در این مسیر قرار داشتند که هر کدام از این شهرهای دارای بازارهای پررونق بودند که محلی برای خرید و فروش کالاهای تجاری و انتقال آنها به دیگر نقاط دنیا بوده است. بنابراین در جهت حمایت از کاروانیان و تامین رفاه آنان در این مسیر کاروانسراهای متعددی ساخته شد که هرکدام از آنها از نظر معماری و شیوه ساختمان سازی دارای ویژگی های هستند که منحصر به فردند. بنابراین در این مقاله ضمن ارایه مقدمه مفصلی در مورد وضعیت راه های تجاری و کاروانسراها این منطقه در دوره های مختلف، به بررسی وضعیت معماری کاروانسرای نیک پی، کاروانسرای سرچم  پرداخته شده و در پایان نیز جمع بندی از کلیه مطالب ارایه شده است.

سکه ها از برجسته ترین آثار هنری محسوب می شوند و بیانگر حقایق و رویدادهای تاریخی هستند. همچنین به دلیل اینکه نماینده عادات، آداب و رسوم، خط و زبان، هنر و وضعیت اجتماعی و اقتصادی می باشند، از اهمیت ویژه ای برخوردارند و حاوی اطلاعات فراوانی در زمینه منشاء و پیدایش حاکمان و تاریخ گذاری دقیق سکه های تولید شده هستند. سرزمین خوارزم در آسیای میانه قرار دارد و روزگاری مرکز فرهنگی مهمی محسوب می شد. از سرزمین خوارزم باستان سکه های فراوانی کشف شده و یکی از نقوش مهم روی سکه ها، طرح های متعلق به تاج ها است. طرح تاج های روی سکه های خوارزم باستان به ده گروه تقسیم شده اند و هر کدام از این گروه ها دارای زیر مجموعه هایی می باشند. تاج ها دارای تزییناتی با جواهر و همراه با تصاویر و نمادهایی مانند عقاب، شتر، هلال ماه، سه نقطه و دارای سربند هستند. تحقیقات باستانی نشان داده است که این علایم سمبل محافظت از حکومت، قدرت و پیروزی محسوب می شدند. اینطور می توان نتیجه گرفت که بکارگیری نمادهای ساسانی همچون آناهیتا و یونانی مانند نیکه بر روی این تاج ها نشاندهنده نوعی تاثیرپذیری از فرهنگ ساسانی و یونانی است. پژوهش حاضر با هدف بررسی طرح تاج های حاکمان خوارزم باستان بر روی سکه هایی از جنس نقره و مس صورت گرفته و شرح و توصیف تصاویر تاج ها ارایه شده است.

نخستین آثار هنری بشر در اعصار پیش از تاریخ و از یافته های شاخص در عصر آهن ایران پیکرک های سفالی است که ساخت آن‏ها با تغییراتی خاص تا دوران اسلامی نیز تداوم یافته است. تنوع زیادی در بین آنها دیده می شود و به انواع مختلف از نظر شکل  وجزییات ساختاری تقسیم می شوند بطوری که می توان آنها را بر مبنای شکل به قسمت های مختلف طبقه بندی کرد از مهم ترین ادوار ساخت این پیکرک‏ها می‏‏توان به ادوار موضوع پژوهش ،عصرآهن اشاره کرد هدف اصلی مقاله، بررسی و شناخت مهم ترین ویژگی‏های پیکرک‏های سفالین مزبور به همراه طبقه‏بندی آن‏هاست که به ویژگی های سفالینه های پیکره ای ایران در عصر آهن در حوزه کاسپین پرداخته که از ابتدای جمع آوری غذا آغار و در عصرآهن شکوفا می شود. روش پژوهش انتخابی، با توجه به نوع موضوع و هدف، تلفیقی از روش های توصیفی، تاریخی و مقایسه ای است که در این پژوهش تعداد 103 پیکرک معرفی شده در گزارش های باستان شناسی مورد مطالعه وطبقه بندی گرفته است. شیوه طبقه بندی بر مبنای شباهت میان نمونه ها می باشد بررسی پراکندگی این گونه ها نشانگر نظم خاص و رابطه مشخص میان پیکرک ها ومناطق جغرافیایی مختلف است .هدف مقاله کاربرد استفاده ازاین پیکرکها و مقایسه آنها با محوطه های بزرگ عصر آهن است که می توان گفت تابع پراکندگی مکانی است بطوری که در نواحی مختلف سبک ها مختلف دیده شده است.

دوره قاجار سرآغاز فعالیت های راه سازی اعم ازساخت راه های شوسه و دستیابی به تجارب ارزنده ای در زمینه ی بنیان تاسیسات بین راهی نوین در ایران قلمداد می شود. شکل گیری روابط سیاسی و بازرگانی میان ایران و جهان غرب، تردد دولتمردان، بازرگانان و سیاستمداران داخلی وخارجی از سوی تهران و بندرانزلی به روسیه و اروپا، پادشاهان آن دوره را برآن داشت که جهت تسریع در برقراری روابط بین المللی اقداماتی انجام دهند. از این رو مناسب ترین مسیر مواصلاتی از پایتخت تا مرز شمالی کشور طی چند سال، در قالب راه شوسه ساخته شد. اماکن بین راهی جدید در فواصل منظم  این راه  احداث کردند. هدف این پژوهش شناسایی و آگاهی از موقعیت مکانی و کارکرد این بناها بوده و در پی پاسخ به این سوال است: کاربردی ترین تاسیسات در امتداد راه شوسه تهران- انزلی دوره قاجار کدام بناها بوده اند؟ روش این پژوهش تاریخی-تحلیلی است. شیوه های گردآوری اطلاعات منابع کتابخانه ای دست اول (سفرنامه ها، اسناد وزارت امور خارجه، مجلس شورای اسلامی و کاخ گلستان، نقشه های جغرافیایی، ورقه های پستی و عکس های تاریخی) و بررسی میدانی (عکس برداری و مستند نگاری) است. یافته های پژوهش حاکی از آن است، باتوجه به برقرای روابط دیپلماتیک میان دولت قاجار و کشورهای غربی، چاپارخانه ها بیشترین و مهمترین تاسیسات خدماتی و رفاهی در امتداد این راه بودند که به صورت زنجیره ی  ارتباطی وسیع، سبب گسترش مناسبات فرهنگی و سیاسی کشور در  دوره معاصر ایران گردیدند.

از شاخص ترین شخصیت های ادبیات حماسی ایران پس از اسلام،  رستم در شاهنامه فردوسی بود که در قرن چهارم هجری سروده شد. بخش قابل توجهی از کتاب ارزشمند شاهنامه به شمایل نگاری، مشخصات ظاهری، روحیات و فداکاری ها و مبارزات رستم اختصاص یافته است. محبوبیت رستم در بین اقوام مختلفی که در طول تاریخ بر ایران سلطه یافتند کاملا مشهود بود به طوری که در مکاتب مختلف نگارگری و نقوش کاشی کاری و دیگر هنرها  توسط هنرمندان با مشخصات خاصی نقش می شده است. اینکه این نقوش چقدر از ابیات شاهنامه نشات گرفته یا از بستر فرهنگی حاکم بر زمان بوده، پرسشی است که با بررسی شمایل نگاری نقوش رستم در نگارگری و کاشی کاری اسلامی پاسخ داده خواهد شد. از آنجا که پس از اسلام کاشی کاری با بستری گسترده و متنوع در حوزه های مختلف رشد کرد و نقوش آن مستقیما برگرفته از فرهنگ اقوام  هم عصرش بود. شیوه گردآوری اطلاعات در مقاله حاضر مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و بررسی تصاویر کاشی ها و سفال های دوره اسلامی است. با توجه به بررسی های صورت گرفته می توان دریافت که خصوصیات ظاهری و چهره رستم در دوران های مختلف پس از سرودن شاهنامه دست خوش تغییرات بسیاری شده است. دوره قاجاریه را می توان اوج تصویر نمایی نقش رستم با سبکی یکسان بر روی هنر کاشی کاری دانست که هم در بین درباریان یا بین عامه مردم در قهوه خانه ها به کار رفته است و در این بین به برخی از داستان های رستم مثل نبرد رستم با سهراب، اشکبوس یا دیوسپید بیشتر مطلوب نظر بوده است.

پارچه های ساسانی یکی از محصولاتی بودند که بسیار تبادل می شدند و علاوه بر ارزش تجاری، ارزش دیپلماتیک و سیاسی زیادی به عنوان هدایای سلطنتی داشتند. عصر ساسانی دوره اوج و تعالی هنر پارچه بافی و بویژه پارچه های ابریشمین و توسعه صنعت بافت آنهاست ولی این نکته را نیز باید اذعان داشت که یکی از دلایل مهم ارزش آنها، وجود نقوش بدیع و خلاقیت در آفرینش طرح ها و نقوشی بود که بر روی کارگاه های پارچه بافی سایر کشورها تاثیر گذاشته بود. همین مبادلات، از روش های مهاجرت نقوش و طرح های ساسانی به اقصی نقاط جهان آن روزگار بود، نقوش حیوانی، گیاهی، هندسی و صحنه های شکار شاهی که عموما در نقوش دایره ای شکل مدالیون ها محصور شده بودند. این محصولات یکی از محورهای اصلی اقتصادی را تشکیل می دادند که همزمان تولید و تجاری سازی را تحت کنترل در می آورد و تبادلات تجاری بین شرق و غرب راه ابریشم را در اختیار خود می گرفت و سبب می شد که بر روی مراکز و کارگاه های بافندگی شرق (تا چین) و غرب بیزانسی و قرون وسطایی (تا اسپانیا و حتی انگلیس) تاثیرزیادی بگذارند.یکی از شاخصه های مهم منسوجات ساسانی، نقوش تزیینی بکار رفته در آن است که تاثیرعمیقی بر هنر دوره های مختلف تاریخی بعد از خود گذاشته است.از این جمله می توان به دوره های سامانی، اوایل اسلام، آل بویه و...اشاره کرد. در این پژوهش،با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با جمع آوری اطلاعات اسنادی، و با استناد به منابع کتابخانه ای و تصویری، به معرفی نقوش و عناصر تزیینی مشترک به کار رفته در منسوجات ساسانی و اوایل اسلام پرداخته و تاثیرپذیری نقوش منسوجات اوایل اسلام از نقوش هنری ساسانی بررسی می شود. بیشترین مضامین و نقوشی که به عنوان نقوش تزیینی در منسوجات اوایل اسلام (دوره آل بویه) استفاده شده اند، در واقع همان نقوش دوره ساسانی است اما منسوجات این دوره در مقایسه با دوران ساسانی نقوش تزیینی و جزییات بیشتری داشتند و فضای منفی کمتری در سطح پارچه دیده می شود.

فلزکاری به‏عنوان یکی از کهن ترین صنایع در فرهنگ و تمدن ایران، از جمله شاخه های مهم هنری است که در دوره هخامنشی رو به توسعه و پیشرفت نهاد و هنرمندان چیره‏دست تمامی ذوق و دانش خود را، به‏منظور هر چه بهتر خلق نمودن شاهکارهای فلزگری، در قالب اشیاء فلزی پیاده ‏نمودند. از این رو، این نوشتار بر آن است تا با بررسی و تحلیل سه کاسه سیمین (از مجموعه ظروف منسوب به دوره هخامنشی) موزه هگمتانه به این پرسش‏ها پاسخ دهد که: کاربرد این ظروف چه بوده است؟ آیا نمونه ظروف سیمین مورد مطالعه بر مبنای گونه‏شناسی، فنون ساخت و آرایه‏های تزیینی با سایر نمونه‏های مشابه مکشوفه از کاوش‏های علمی هخامنشی مطابقت دارند؟ با توجه به توقیفی بودن آثار مورد مطالعه و فقدان هر گونه مدارک تاریخی، در این پژوهش به روش تطبیقی و توصیفی- تحلیلی و به شیوه‏ی کتابخانه‏ای ضمن پاسخگویی به پرسش‏های مذکور، نسبت به مقایسه تطبیقی این ظروف با نمونه‏های مشابه به منظور گاهنگاری نسبی آن‏ها اقدام شد. نتایج بیان‏گر کاربردی بودن ظروف و نوعی یک‏دستی و وحدت نقوش بود. شکل و تزیینات این ظروف تاثیر فرهنگ های اقوام پیشین فلات ایران و سرزمین های همجوار به ویژه ماد، لرستان (ایلام نو) و آشور را نشان می‏دهد. مطالعات تطبیقی (شکل، فن ساخت و نقشمایه) نیز شباهت آن‏ها را با نمونه‏های سیمین هخامنشی مکشوفه از کاوش‏های علمی تایید کرد. همچنین بر اساس مطالعه تطبیقی، گاهنگاری ظروف موزه هگمتانه منسوب به عصر هخامنشی و احتمالا به قرن چهارم و پنجم ق.م (کاسه کم‏عمق) و قرن پنجم ق.م (دو کاسه عمیق) است.

گرمابه های عمومی یکی از بناهای عام المنفعه و از فضاهای مهم معماری ایرانی به خصوص در دوران اسلامی بوده و ازجمله عناصر مهم در شکل دهی و گسترش محلات و نمادی از آبادانی شهرها و روستاها بوده است. عصر شکوفایی ایجاد گرمابه، در دوره صفویه بوده و از این دوره و دوره های بعدی در بسیاری از شهرهای ایران هنوز گرمابه های عمومی پا برجاست. گرمابه محلی است برای شست و شوی اساسی تن، سر، صورت و نیز غسل در اصطلاح اسلامی. این سازه های مهم ورای تطهیر و نظافت، عملکردی به مثابه نهادی اجتماعی داشته اند. گرمابه ها یکی از مکان هایی هستند که به واسطه ی حضور اقشار اجتماعی مختلف، جایگاه شکل گیری آداب فرهنگی و محل گسترش برخی از مشاغل خاص بوده اند و این امر موجب شکل گیری فرهنگ خاصی در این مکان ها شده است. همچنین گرمابه ها به عنوان بناهایی که همواره در مجاورت آب و رطوبت قرار داشت، می بایست از لحاظ استحکام و استقامت نسبت به دیگر بناها متفاوت باشد. هدف اصلی این بررسی و تحلیل گرمابه روستای واستان از لحاظ نوع پلان معماری و مصالح است. یافته های این پژوهش بر اساس شواهد موجود جمع آوری و مورد پژوهش قرار گرفته است. شیوه ی تجزیه و تحلیل اطلاعات از گونه ی کیفی بوده است که در این راستا از رهیافت تاریخی در تحلیل داده ها استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد این گرمابه از لحاظ الگوی معماری داری پلان مستطیل شکل و از در ساخت آن از مصالحی همچون قلوه سنگ و ملاط ساروج استفاده شده است.