نشریه علوم کاربردی سیب زمینی
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 9، بهار و تابستان 1401)

رقم "تکتا" از تلاقی بین رقم لوتسا به عنوان والد مادری و رقم کایزر به عنوان والد پدری حاصل شده است. افزایش عملکرد غده این رقم نسبت به میانگین رقم های شاهد تجاری (آگریا و کایزر) در آزمایشات سازگاری، در کرج 7 درصد، اردبیل 20 درصد، مشهد 5 درصد، همدان 6 درصد، اصفهان 7 درصد و به طور میانگین در کلیه مکان ها، 8 درصد بود. این رقم، دارای رنگ گوشت زرد روشن، رنگ پوست کرمی مایل به صورتی، شکل غده بیضی مایل به گرد، رنگ سرخ شده شفاف (خوش رنگ)، بافت نسبتا نرم، ماده خشک 83/19 درصد، عمق چشم سطحی، سیاه شدن رنگ گوشت غده جزیی، بدون زنگ داخلی غده، بدون حفره ای شدن غده و بدون شکاف های رشد، دوره خواب 100 روز، دوره رشد 107 روز و جزء رقم متوسط رس بود. در سال 1398، این رقم با رقم های آگریا و ساوالان در منطقه اردبیل در فصل بهار (دهه اول اردیبهشت) کشت و بررسی شدند. عملکرد غده قابل فروش این رقم در شرایط منطقه اردبیل 46 تن در هکتار، رقم آگریا (شاهد) 31 تن در هکتار و رقم ساوالان (شاهد) 33 تن در هکتار بود. اختلاف عملکرد غده این رقم نسبت به رقم آگریا (شاهد)، 15 تن در هکتار (افزایش 32 درصدی) و رقم ساوالان (شاهد)، 13 تن در هکتار (افزایش 28 درصدی) بود. این رقم نسبت به ویروس های وای سیب زمینی (PVY)، ایکس سیب زمینی (PVX) و اس سیب زمینی (PVS)، حساس و نسبت به ویروس آ سیب زمینی (PVA)، مقاوم و نسبت به بیماری های رایزوکتونیا و اسکب باکتریایی، نیمه مقاوم تشخیص داده شد. در نهایت براساس نتایج به دست آمده طی 10 سال، رقم "تکتا" مناسب برای مصرف تازه خوری و کنسروی در مناطق کشت بهاره در سال 1400، معرفی و نامگذاری شد.

به منظور بررسی تاثیر کودهای زیستی در جبران کاهش مصرف کودهای شیمیایی و نقش آنها در افزایش و حفظ عملکرد سیب زمینی این پروژه در شهرستان سراب اجرا شد. برای اجرای پروژه مزرعه ای انتخاب شد که فسفر آنها کمتر از 15 میلی گرم در کیلوگرم خاک باشد (در بیش از نصف مزارع منطقه، فسفر این وضعیت را دارد). در این تحقیق کاربرد کودهای شیمیایی به جز کود فسفاته و بذر مال بذور با سودوموناس حل کننده فسفات و باکتری های PGPR (ازتوباکتر، آزوسپریلوم و سودوموناس افزایش دهنده رشد) و مصرف 10 لیتر در هکتار اسید هیومیک در مرحله قبل و بعد از گلدهی با عرف زارع مقایسه شد. نتایج نشان داد که مصرف کودهای زیستی به روش بذرمال و کود آبیاری اسید هیومیک باعث افزایش عملکرد کل از 29000 کیلوگرم در هکتار در تیمار شاهد به 57000 کیلوگرم در تیمار کود زیستی (افزایش 96 درصدی عملکرد) شد. عملکرد قابل فروش هم با افزایش بیش از 100 درصدی از 24650 به 54150 کیلوگرم در هکتار افزایش یافت. مصرف کودهای زیستی باعث افزایش 18، 12 و 18 درصدی غلظت فسفر، آهن و روی برگ سیب زمینی گردید و تاثیری بر غلظت منگنز و مس برگ سیب زمینی نداشت. کاربرد فناوری کودهای زیستی در مزارع سیب زمینی به طور خالص، بازده اقتصادی زراعت سیب زمینی را به میزان 1806 میلیون ریال در هکتار افزایش داد و نسبت درآمد به هزینه کاربرد این روش نیز 63/3 است.

محصول سیب زمینی، جایگاه ویژه ای در نظام های زراعی و امنیت غذایی کشور دارد. در دهه های اخیر و به دلیل خشکسالی، بحران آب و هم پوشانی نیاز آبی باغات و زراعت سیب زمینی، کشت های تاخیری این محصول گسترش یافته است. در این کشت ها علاوه بر کاهش دوره رشد، محصول با تنش سرمای آخر فصل روبرو خواهد شد. لذا برای غلبه بر این مخاطرات و تولید محصول اقتصادی، تغذیه محصول بسیار سنجیده باید اعمال شود. در کشت معمول سیب زمینی، تعیین دقیق میزان نیاز سیب زمینی به عناصر غذایی پس از آزمون خاک صورت می گیرد. به منظور برآورد نیاز غذایی سیب زمینی به هر یک از عناصر پرمصرف و هم چنین عناصر ریزمغذی لازم است که مطابق با نتیجه آزمون خاک و وضعیت حاصلخیزی خاک مزرعه، مقدار دقیق نیازها مشخص شده و در سه مرحله قبل از کاشت، در هنگام کاشت و در طول مراحل داشت اعمال شود. با هدف کاهش مصرف کودهای شیمیایی، حفظ سلامت و پایداری در بوم نظام ها و تولید محصول سالم باید مدیریت تلفیقی تغذیه با کاربرد توام کودهای آلی، مصرف بهینه و متعادل کودهای شیمیایی و کودهای زیستی و براساس آزمون خاک انجام شود. بر این اساس در این مقاله، برنامه تغذیه متعادل و متناسب با نیاز سیب زمینی و مبتنی بر افزایش بهره وری از کودهای شیمیایی با استفاده توام و هم زمان از کودهای شیمیایی، زیستی و هم چنین کودهای آلی در کشت های تاخیری سیب زمینی مد نظر قرار گرفته و شیوه اجرایی و عملیاتی استفاده از آن ها تشریح می شود.

سیب زمینی یکی از محصولات مهم غذایی در جهان است و در ایران در حدود 160 هزار هکتار سطح زیرکشت آن می باشد. این محصول مورد حمله تعداد زیادی از آفات و بیماری های گیاهی قرار می گیرد که یکی از مهم ترین آن ها، بیماری ویروسی وای سیب زمینی می باشد. درمان بیماری ویروسی امکان پذیر نمی باشد و تنها راه حل آن پیشگیری از بروز بیماری در بوته های جدید است. از آنجایی که ویروس وای سیب زمینی بیش تر به وسیله ی شته ها منتقل شده و عامل اصلی بروز خسارت وجود شته ها می باشد، استفاده از روش های شیمیایی نیز کارایی مناسبی را از خود نشان نمی دهد. مشخص شده است که استفاده از مالچ های آلی یا غیر آلی که ایجاد یک کنتراست (تضاد) رنگی  در مزرعه را بروز می دهد، می تواند فرود شته های بالدار را دچار اختلال کند و به همین واسطه در کاهش خسارت ناشی از انتقال ویروس به وسیله شته ها نقش به سزایی دارد. تحقیقات بر روی سیب زمینی در سال های گذشته مشخص کرده است که استفاده از مالچ می تواند بیشینه خسارت ویروس وای سیب زمینی را 30% کاهش دهد. ضمن این که مالچ با حفظ رطوبت خاک، تثبیت نیتروژن و افزایش مواد آلی خاک می تواند به صورت غیرمستقیم بر افزایش عملکرد سیب زمینی تاثیرگذار باشد.

انتقال دانش و تجربه می تواند باعث بهبود عملکرد کمی و کیفی تولید و بهره وری در سطح کشور شود. دست یابی به اهداف توسعه ای کشور منوط به بررسی و ارزیابی مستمر برنامه های در دست اجرا می باشد. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) با سرمایه گذاری در تولید و نشر دانش در راستای افزایش ضریب نفوذ دانش در بخش کشاورزی، سالانه اقدام به جمع بندی یافته های پژوهشی در قالب یافته های قابل ترویج بخش کشاورزی و منابع طبیعی در محورهای مختلف می کند. یکی از این محورها، برنامه کمی و کیفی و بهره وری تولید سیب زمینی می باشد. در کتاب یافته های قابل ترویج در سال 1399، 15 یافته قابل ترویج در مورد سیب زمینی منتشر شده است. در این مطالعه با استفاده از روش تحلیل کیفی به بررسی و جمع بندی این یافته ها پرداخته شده است. طبق یافته های مورد مطالعه، خطر افت کمی، کیفی و بهره وری تولید سیب زمینی در مراحل قبل از کاشت و کاشت، داشت، برداشت و پس از برداشت وجود دارد. بیش ترین یافته قابل ترویج سیب زمینی به ترتیب با 5 مقوله به طور مشترک به مراحل قبل از کاشت و کاشت و داشت اختصاص یافته است. مرحله برداشت و پس از برداشت با دو مقوله در رتبه سوم قرار گرفته است. دو مقوله انبارمانی و بیماری، مواردی هستند که هم زمان در مراحل قبل از کاشت و کاشت و برداشت و پس از برداشت حایز اهمیت می باشند. به منظور ارزیابی کمی برنامه کمی، کیفی و بهره وری تولید سیب زمینی سازمان تات در سطح مزرعه، چک لیست (بازبینه) اولیه ای پیشنهاد شد. با استفاده از این چک لیست به عنوان نقطه شروع ارزیابی کمی برنامه و اصلاح مداوم آن، مدیریت چرخه بهره وری میسر شده و امکان آسیب شناسی بهتر برنامه ارتقای کمی و کیفی و بهره وری در مرحله اجرا فراهم خواهد شد.

سیب‌زمینی با انتقال از محل پیدایش خود در کوه‌های آند در قاره آمریکا به اروپا و سایر مناطق جهان، توانست طی چهار قرن به یکی از منابع اصلی غذای بشر تبدیل شده و در کشورهای آسیایی و از جمله ایران در کم‌تر از یک قرن اخیر در ردیف چهارمین تامین‌کننده غذا قرارگیرد. با 10/8 برابر شدن تولید سیب‌زمینی در ایران طی نیم‌قرن اخیر، می‌توان این دوره را دوره اوج رشد تولید آن معرفی کرد. بررسی روند تغییرات سطح زیرکشت، تولید و پیش‌بینی آینده این محصول در ایران نشان می‌دهد که دوران افزایش تولید با بالابردن سطح زمین‌های زیرکشت سپری شده و ارتقاء تولید از طریق افزایش عملکرد امکان‌پذیر است. مقایسه میزان مصرف آب در سیب‌زمینی با دیگر محصولات زراعی و باغی، نشانگر حجم قابل‌توجه آب مورد تقاضا برای تولید این محصول است. دراین مطالعه میزان آب مصرفی برای تولید 4/47 میلیون تن سیب‌زمینی در ایران، 1/516 میلیارد مترمکعب برآورد شد که با 2/7 درصد از آب مورد تقاضا در بین محصولات زراعی و باغی رتبه نهم را دارد. با توجه به تنگناهای موجود در تامین آب برای آبیاری محصولات کشاورزی، پیشنهاد می‌شود که شاخص عملکرد از «عملکرد در هکتار» به «عملکرد در ازای هر مترمکعب آب» تغییر کند. در راستای اصلاح شاخص‌های امنیت غذایی و تولید محصولات زراعی و باغی، پیشنهاد می‌شود که به‌جای بیان میزان تولید محصول به وزن، میزان کالری و مواد غذایی و ریزمغذی‌های قابل جذب تولیدشده در ازای آب مصرف‌شده بیان شود و این شاخص‌ها مبنای برنامه‌ریزی و هدایت الگوی کشت در مسیر ارتقاء امنیت غذایی جامعه قرار گیرند. مقایسه تولید سیب‌زمینی با دیگر محصولات زراعی رقیب و ارزش غذایی بالای سیب‌زمینی، نشان می‌دهد که افزایش تولید آن می‌تواند در راستای ارتقاء امنیت غذایی جامعه اثر مثبتی داشته باشد. طبیعتا با توجه به شرایط زیست‌محیطی کشور و به‌ویژه کمبود آب، تداوم و افزایش تولید تنها با افزایش عملکرد به‌ویژه عملکرد کمی و کیفی محصول در ازای مصرف آب توصیه می‌شود و لازمه آن نیز برنامه‌ریزی مبتنی بر دانش و پژوهش است.

امروزه، حفظ منابع طبیعی و سالم رساندن محیط زیست به نسل آینده، بیش از پیش توجه همه دانشمندان و متخصصان را به خود جلب کرده است. از دست رفتن خاک یا کاهش حاصلخیزی و مواد مغذی آن در اثر برداشت محصول، کشاورزی پایدار را تهدید می کند. این اتفاق ناگوار زیست محیطی معمولا به این دلیل رخ می دهد که بخش های خوراکی برخی از محصولات کشاورزی از جمله: سیب زمینی درون خاک قرار دارند و طی عملیات برداشت، مقدار قابل‌توجهی خاک چسبیده به آن ها و گیاخاک و خاک‌برگ همراه محصول از مزارع خارج می‌شود. این موضوع علاوه بر خسارت برجا مثل: کاهش حاصلخیزی و کیفیت خاک، در مراحل مختلف پس از برداشت تا زمان مصرف از جمله: هنگام تحویل به کارخانه ها و کارگاه های فراوری محصول (صنایع تبدیلی)، پیامدهای منفی بهداشتی، زیست محیطی و اقتصادی قابل‌توجهی داشته و آب و انرژی بیش‌تری را برای شستشو و تمیز کردن محصول می طلبد. از این رو، سازمان خواروبار جهانی (فایو) و دیگر علاقمندان به حفظ محیط زیست بر اجرای عملیات واحد در مزرعه مثل: پاک‌سازی و تمیز کردن محصول در محل تولید تاکید می کنند. هدف مقاله حاضر، ایجاد تلنگر برای پرداختن به موضوع مهم پاک‌سازی محصول در محل تولید و بحث پیرامون آن است.