مجله پژوهش های اعتقادی کلامی
پیاپی 48 (زمستان 1401)

این پژوهش با هدف بیان دیدگاه های آیت الله علامه محمد حسین طباطبایی (ره)، آیت الله عبدالله جوادی آملی در باب حقیقت اسرار عبادات (نماز، حج) انجام شده است. غرض از تشریح حقیقت اسرار عبادت، توجه دادن انسان به موقوف خاص و ممتازی است که در عالم هستی دارد و آن، شناخت مبدا و آفریدگار جهان، به کمال مطلق است، و سپس حرکت و سیر روحی به سوی او، ریختن همه گونه آلودگی های مادی از نواحی وجود و تشدید جوهر نفس و منور شدن به نور حق است. لذت بردن از این احساس نیل به قرب جوار خدا که جمال مطلق و کمال بی صداست و این همان فضیلت عالی زهد و انقطاع از دنیا است که مولود نور عرفان و توجه کامل انسان به عالم بالاست اما در میان عبادات نماز خاصیت تنویر جان آدمی به نور ذکر و مناجات با خدا است و خداوند می فرماید. نماز برای من به پا دار نماز ستون دین است و با پذیرفته شدن آن سایر اعمال نیز پذیرفته خواهد شد و لذا اسرار آن ستون رازهای دین است و اگر اسرار نماز به دست آمد و مشاهده شد رازهای سایر اعمال نیز مورد دستیابی و مشاهده قرار خواهد گرفت. امتیاز عبادت حج در میان انواع عبادات این است که هم خاصیت تدبیر دارد هم مایه تزیین است هم رفع ظلمت حب مال از دل می کند و هم نورانیت ذکر و انس با خدا می آورد اما فضیله بزرگ حج در بین عبادات ، از اهم فرایض است قرآن کریم، کعبه را رمز هدایت برای جهانیان خواند هدی للمتقین در این مقاله با توجه به آثار و اقوال آیت الله علامه محمد حسین طباطبایی (ره) و آیت الله جوادی آملی در خصوص این دو فریضه بزرگ یعنی نماز و حج به بررسی اسرار باطنی آنها جهت تنویر خوانندگان پرداخته شده است.

با مقایسه نظرات اندیشمندان در حوزه قرآن پژوهی می توان به رشد وگسترش مطالعات قرآنی و شناخت عظمت وحی دست یافت و افکار انحرافی را از ساحت مقدس قرآن بر طرف گردد. اعجاز قرآن از نظر علامه مطلق بوده و به وجوه خاصی محدود نمی شود. برخی از وجوهی که علامه به آن پرداخته شامل اعجاز به امی بودن پیامبر (ص) ، عدم اختلاف در قرآن ، اخبار غیبی ، اعجاز تشریعی ، اعجاز بیانی و اعجاز علمی می باشد. معجزه از نظر علامه دخالت نیروی خارج از جهان طبیعت و به معنای پذیرش محال عقلی نیست و قرآن معجزه را مطابق قانون علیت که مورد پذیرش عقل می باشد می داند . از نظر علامه وحی کلام الهی و منشا الهی داشته و از اختلاف ، تناقض و تحریف به دور است وحی توسط پیامبر (ص) امی که دارای مقام عصمت بوده به مردم رسانده شده است. دیدگاه مستشرقان پیرامون وحی را می توان در سه گروه مورد بررسی قرار داد. گروه اول به دور از تعصب و منصفانه به قرآن پژوهی پرداخته و به حقانیت و اعجاز قرآن اعتراف می کنند و عده ای از آنها به دین اسلام مشرف شده اند. گروه دوم به وحیانی بودن قرآن پی برده اند ولی از اعتراف به اعجاز قرآن امتناع می کنند و منشا قرآن را بشری می دانند . گروه سوم منکر وحیانی بودن قرآن و نبوت پیامبر (ص) می باشند و قرآن پژوهی این گروه از روی تعصب و معاندانه می باشد.

«تجرید الاعتقاد» از معروفترین کتاب کلامی جهان اسلام است که به دلیل اهمیت و جایگاه آن، شروح بسیاری توسط علمای شیعه و اهل سنت بر آن نوشته شده است.اما شرح «ابوالعلاء اسفراینی» بر این کتاب، به نام « تفرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد»علیرغم سبقه تاریخی آن، تاکنون بصورت خطی باقی مانده است. با توجه به شیوه شرح مزجی این کتاب که آن را در نوع خود منحصر به فرد نموده، بر آن شدیم تا با نشان دادن اهمیت آن از نظر تاریخی و معرفی و مقایسه ی آن با سایر نسخه های موجود، به بیان چگونگی شرح و نشان دادن تسلط و تلاش شارح بر افکار و نظریات مولف، بپردازیم و جایگاه و اهمیت علمی این کتاب را به اندیشمندان و اهل تحقیق در حوزه کلام و فلسفه اسلامی را نشان دهیم.

در راستای شناخت وترویج مکتب فکری وسیره عملی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران وباز خوانی منظومه فکری معمار کبیرانقلاب اسلامی وبا توجه به تاکیدات مقام معظم رهبری مبنی برزنده ونمایان نگه داشتن اندیشه دینی وتربیتی وسیره عملی آن حضرت وبر جسته کردن نقش آن به عنوان معیار اساسی در تمام سیاست گذاریها وبرنامه ریزی ها وتسری آن در مجموعه ارکان نظام لازم می‌آیدکه در ابعاد تعلیم وتربیت عرفانی باهمکاری دانشگاه ومجامع فرهنگی ومراکز علمی سراسرکشورزوایای فکری حضرت امام خمینی در این زمینه مورد پژوهش وتحقیق بیشتر قرار گیرد..موضوع تعلیم وتربیت اسلامی تحت عنوان حیات طیبه که در عرفان امام ریشه دارد،دغدغه همیشگی امام بوده،به طوریکه تعلیم وتربیت اسلامی رابطه تنگاتنگ با عرفان امام ومنابع اصیل اسلام،یعنی قرآن وسنت که خواه ناخواه اثر مهمی بر تربیت اسلامی می‌گذارد. پژوهش حاضر قصد داردضمن تشریح اصول ،روش ومبانی فرآیند تعلیم وتربیت از دیدگاه عرفانی امام تبین نماید.در واقع نگارنده در صددپاسخ گویی به این سوال است که اصولآ فرآیندتعلیم وتربیت اسلامی براساس آموزه های عرفانی امام چگونه است؟وبیان ارتباط میان مربی ومتربی وهمچنین بیان ویژگی‌ها واهداف تعلیم وتربیت عرفان امام با استنتاج از اصول ، روش ومبانی تشریح شده وتبین خواهد شد. با انجام این پژوهش در صدد برداشتن گامی برای پر کردن خلایی است که در آموزش وپرورش با آن دست به گریبان است همان تعلیم وتربیت بدون معنویت وعرفان است. توجه به نیاز فرهنگی معاصر ایران،فرآیند تعلیم وتربیت با تاکید بر اندیشه عرفانی امام به روش کتابخانه ای با رویکرد تحلیلی توصیفی در این زمینه مورد تحقیق وپژوهش قرارمی دهد.

موضوع رویت خدا از قدیمی‌ترین مباحث کلامی است که همواره مورد توجه ادیان و مکاتب فکری بشر بوده است. در اسلام نیز اشاعره به عنوان بزرگترین فرقه ی کلامی اهل سنت، دیدگاه خاصی دراین خصوص دارند و رویت خدا با چشم را در دنیا محال ولی در آخرت جایز می دانند در مقابل امامیه و از جمله علامه حلی با نقد این نظریه و با بررسی ابعاد مختلف آن، با استفاده از آموزه های فلسفی و عرفانی این امر را ناممکن می داند. در عصر ما علامه طباطبایی نیز دقیقترین تحلیل را در مسیله رویت با تکیه بر فطرت الهی انسان و رفع حجب و موضوع شهود ارایه نموده است. در این مقاله که از نوع استنادی و روش آن، تحلیل و تبیین محتوا از نوع مقایسه‌ای است، برای اولین بار دیدگاه علامه حلی که در این باب مستدل بحث نموده و حجم بسیاری از آثارش را به خود اختصاص داده در مقابل با دیدگاه اشاعره را مورد بررسی قرار می دهد. سپس به بررسی مقایسه آرای متکلم قرن یازدهم (علامه حلی) با مفسر قرن پانزدهمی (علامه طباطبایی) می پردازد که بیانگر سیر تطور نگاه کلامی فلسفی و تفسیری طی این چهار قرن می باشد.

در فرآیند درگیری میان نیروهای خیر و شر در وجود انسان، گاه تمایلات پست بر گرایش‌های عالی و عقل و فطرت آدمی چیره می شود و انسان با گناه، تن به اسارت قوای نازله نفس می دهد. بر این اساس مسیله اساسی پژوهش حاضر پرسمان سعادت است. و در پی پاسخ این سوال هستیم که راه حل قرآن کریم جهت رهایی از این ذلت و چگونگی دستیابی به سعادت چیست؟ لذا هدف این نوشتار معناشناسی سعادت در قرآن کریم است؛ اما از آنجا که رویکرد فلسفه نسبت به پرسمان سعادت نیز مورد توجه پژوهش پیش رو است؛ لذا هدف بعدی، معناشناسی و روش دستیابی به سعادت در دستگاه فلسفی با تمرکز بر آرای ملاصدرا است. یافته های پژوهش حاضر که براساس روش توصیفی و تحلیلی انجام شده است، نشان می دهد که دو واژه «فوز» و «فلاح» معادل های معنایی واژه سعادت در قرآن کریم است. سعادت از دیدگاه قرآن و فلسفه، در نوع خود حایز ارزش است، این پژوهش بر آن است که مفهوم و اصول دستیابی به سعادت از دیدگاه فلسفه را با سویه‌ای تطبیقی موردبررسی قرار دهد و درواقع نسبت به نظرگاه فلسفی ارزش‌گذاری کند. در عرصه روش های نیل به سعادت، قرآن کریم دو دسته عوامل اعتقادی و عملی را مطرح نموده، این در حالی است که در دستگاه فلسفی عمدتا به روش تزکیه نفس تاکید شده است این مقاله اهتمامی نوین در موضوع حاضر است چراکه پژوهش های سابق به جامعیت این نوشتار نمی باشند وهرکدام یکی از شاخصه ها را بررسی کرده اند.لازم به ذکر است این مقاله برگفته از رساله دکتری نگارنده می باشد.

اعلامیه جهانی حقوق بشر محور تعیین مهمترین اصول حقوق و آزادی های بشر از جمله آزادی، برابری و مساوات و... قرار گرفت، اما علی رغم جهانی بودن آن، چالش‌های بسیاری را در میان ملل جهان و از جمله کشورهای مسلمان برانگیخته است این اعلامیه مبنای اصلی حقوق بشر در اسلام یعنی یگانگی و وحدانیت خداوند را که نادیده گرفته است و تنها به عقول بشری اکتفا نموده و نیز محور بودن انسان در تدوین این اعلامیه، از چالش‌های اصلی است که دنیای جدید غرب برای جهان اسلام به وجود آورده است. پژوهش حاضر با بیانی انتقادی و مقایسه ای، به روش توصیفی-تحلیلی با رویکرد کتابخانه ای نگاشته شده است. نتایج استدلال های تحلیلی نشان می هد حقوق بشر از منظر اسلام جزیی از مکتب اسلام، قوانین الهی و ایمان قلبی است که به حقوق بشر اعتبار می بخشد و آن را الزام‌آور می‌کند اما محور اعلامیه جهانی حقوق بشر بر عقل انسان و نفی هر گونه سلطه قومی یا مذهبی یا فرهنگی بر انسان استوار است. لذا در تفکر دینی، حقوق بشر، ژرف اندیشانه و ضمانت اجرای بیشتری دارد. میان منشور بین المللی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر از منظر اسلام وجوه تشابه و تعارض زیادی وجود دارد اما به دلیل تفاوت در مبانی فلسفی و عقیدتی بسیاری از اصول اساسی این دو منشور، این مفاهیم نمی‌تواند به صورت مطلق و به همان شکلی که در اعلامیه جهانی حقوق بشر بیان شده است، مورد قبول اسلام باشد.

جریان فکری «تفکیک» که از حیث زمانی به دو دوره متقدم و متاخر تقسیم می شود، ضمن نگاه سلبی به عقل فلسفی در فهم قرآن، صرفا تفسیر بر اساس سنت صحیح را می-پذیرد. معاصران این جریان نسبت به متقدمان، رویکرد متعادل‌تری درپیش گرفته، با تعریف خاصی از عقل، کارکردهایی برای آن در تفسیر قایلند. مقاله حاضر به روش اسنادی در گردآوری اطلاعات و با رویکرد انتقادی، مبانی و روش تفسیری ایشان را با محوریت آثارشان به صورت مصداقی ارزیابی کرده و درصدد اثبات این فرضیه است که مبنا و روش تفسیری تفکیکیان معاصر باوجود امتیازاتی مانند اهتمام ویژه به فهم الهی قرآن یا به کارگیری عقل تحلیل گر، با کاستی ها وآسیب هایی مواجه است. مهمترین نقد، تقلیل معارف عمیق قرآنی به دلالت تطابقی و ظاهری، حجت دانستن ظهورات شخصی و مانع تراشی در معرفت-بخشی برخی آیات است. این جریان همچنان که مخالفان خود را متهم به تحمیل یافته های بشری در تفسیر قرآن می کند، خود نیز بدون ارایه نظام دقیق از رویکرد معرفت شناختی و الزامات منظومه فکری ش، با پیش فرض های تفکیکی در مبنا و روش تفسیری، فهم خود از قرآن را همان معنای مستفاد از عقل فطری می داند. این امر وزانت علمی این جریان را فروکاسته و آن را در جایگاهی فروتر از سایر رهیافت های تفسیری قرار می دهد.

شکواییه گونه ای از ادبیات غنایی است که در آن شاعر می کوشد تا عامل رنج وآزردگی خاطر خود را برای مخاطب روشن کند. به طور کلی شکواییه را براساس موضوع می توان به پنج دسته شخصی، فلسفی، اجتماعی، عرفانی و سیاسی تقسیم کرد. حافظ از جمله شاعران برجسته زبان فارسی است که در اشعار خود به انواع شکواییه پرداخته است. در پژوهش حاضر که به روش تحلیل محتوایی انجام گرفته است، به شکواییه و تبیین مبانی فکری آن درنظام اندیشه شعری حافظ پرداخته ایم. براساس نتایج بدست آمده از پژوهش و با توجه به اینکه اشعار هر شاعر نماد درونیات آن شاعرمی باشد، بدیهی است آن چه حافظ را به گله و شکایت و انتقاد واداشته در حقیقت واکنش به رفتارهای متظاهرانه دین فروشان ریاکار،واعظان ،حاکمان جبار و اوضاع سیاسی و اجتماعی نابسامان آن دوران و علاوه بر این ها جبر گرایی است که ریشه در نگاه فلسفی و چند و چون هستی و روزگار دارد و در واقع همین نگاه فلسفی است که اساس اندیشه کلامی حافظ را تشکیل داده است.

قرآن کریم، سرشار از آموزه‌های لازم در موضوعات و ابعاد زندگی بشر است که پایبندی به آنها در عرصه اندیشه، گرایش و سلوک، قطعا سلامت، عافیت و سعادت انسان را در برخواهد داشت. ازآنجاکه همه این گزاره‌ها و آموزه‌ها عین وحی الهی است، قالب‌ها و دسته‌بندی‌های نو و کارآمد، زمینه شناخت بیشتر معارف وحیانی را فراهم آورده و موجب توجه دقیق و همه‌جانبه و متناسب به جملگی آیات می‌گردد و از افراط‌وتفریط در باور و عمل به آنها بازمی‌دارد. تقسیم گزاره‌ای، در بخش‌بندی موضوعات قرآنی (مانند عقاید، احکام، اخلاق، قصص) به‌عنوان روشی جدید موجب کسب اطلاع دقیق و آماری از میزان اهتمام قرآن به هر دسته از موضوع‌ها و مطالب قرآنی می‌گردد. این مقاله در پی آن است که به معرفی تقسیم گزاره‌ای پرداخته و ضرورت، انواع و چگونگی آن را تبیین نماید و به این نتیجه می رسد که آیات قرآنی را می توان به چهار دسته زیر تقسیم کرد: الف) گزاره‌های اخلاقی در قرآن ب) گزاره‌های فقهی در قرآن ج) گزاره‌های داستانی در قرآن د) گزاره‌های اعتقادی در قرآن. گزاره های اعتقادی را نیز می توان به چهار دسته مربوط به توحید، معاد، نبوت و عدل تقسیم نمود.

دعا ارتباط انسان با خداست و مبتنی بر مبانی معرفت شناختی، هستی شناختی و تاثیر غیب در شهود است. تدقیق و تعمیق در مبانی فوق الذکر در تفاوت جایگاه دعا موثرند. سوال مفهوم و جایگاه دعا در کتاب تلمود و دیدگاه جوادی آملی با تکیه بر تفسیر تسنیم چیست؟ روش کار توصیف اطلاعات کتابخانه ای و تحلیل آنهاست. فرضیه ما تفاوت بنیادین بین آندوست. دستاوردها در تلمود: دلیل دعا، شباهت معنوی انسان در خلقت به خداوند است. انگیزه داعی بیشتر «خواستن» و داعی در نامبردن صفات خدا محدودیت دارد. شکل اولیه دعا تغییر کرده، دعا و نماز واجب عبادی شده است. بخش اعظم الفاظ دعا توسط حکمای سنهدرین در هیجده برکت تهیه شده و تعابیر دعا انسان گونه است. تسنیم: دلیل دعا فقر ذاتی حی متاله است. انگیزه داعی بیشتر «خواندن» مطرح شده و در نامبردن صفات خداوند محدودیت ندارد. الفاظ دعا نقل سخن معصوم (ع) و معرفت داعی به مضامین آن یقینی و موجب ارتقا معرفت اعتقادی، تربیتی، عبادی و تمایز جایگاه دعا گردیده است.

پژوهش حاضر درصدد تبیین ساختارهای کلامی تاثیرگذار درنهضت عاشوراست . ازآنجاکه قیام عاشورا همواره باآمیزه ای ازعشق ودلدادگی همراه بوده است ،مقوله های فلسفی وعقلانی،کمترمجال ورود به ساحت آن راپیداکرده اند.بنابراین ضرورت پژوهشهایی از این دست رخ می نماید وجریان عاشورا را درعرصه های متفاوتی قرارمی دهد. این تحقیق با استفاده از روش توصیفی ،تحلیلی وگردآوری اطلاعات کتابخانه ای ونیزفیش برداری ازطریق مطالعه منابع مربوط وهمچنین بکارگیری نرم افزارهای گوناگون کلامی وتاریخی وجستجوی اینترنتی درصدد اثبات این فرضیه است که تمام فعلها وترک فعلهای امام حسین (ع) مبنای عقلانی وکلامی داشته است . دستاوردپژوهش ،یابش این واقعیت است که علم کلام باتوجه به ساختمان عقلانی محکمی که دارد باتمام قوا ازشالوده نهضت وحتی فرهنگ عاشورا پشتیبانی می کند. زیرا از یک سو بااستفاده از عقل واستدلال ، اصول اعتقادی اسلام که امام حسین (ع) مستجمع آنهاست رابه اثبات می رساند وازسوی دیگر راه رابرای مناظرات علمی ،عقلی وفلسفی پیرامون تفکر عاشورا باز می نماید.

راه‌های نیل به خداشناسی به چهار رهیافت کلی عقل‌گرایی، نقل‌گرایی، تجربه‌گرایی و شهودگرایی قابل تقسیم است. فخر رازی از متفکران اشعری است که به رهیافت عقل‌گرایی در خداشناسی اعتقاد دارد و تنها راه معرفت الله را استدلال و برهان می‌داند. بر همین اساس وی معتقد است ‌شناختی که برای ما نسبت به خداوند متعال حاصل می‌شود معرفتی کلی و نامتعین است. رهیافت عقل گرایانه فخررازی از سه جهت قابل نقد است. مهم‌ترین اشکالی که بر چنین رهیافتی وارد است حصر روش‌شناختی و نادیده گرفتن علم حضوری و رهیافت شهودی به عنوان با ارزش‌ترین مسیر برای نیل به معرفت الله است. امتناع از پذیرش سرشت مشترک انسان‌ها و به تبع آن نفی خداشناسی فطری مشکل دیگر رهیافت عقل‌گرایانه فخر رازی است. پذیرش امکان رویت خداوند توسط انسان و ارایه ادله متعدد قرآنی برای اثبات آن از سوی فخر رازی که در واقع موجب معرفتی شخصی می‌گردد از چالش‌های مهم پیش‌روی وی است که موجب تعارض درونی مواضع خداشناسانه اوست.

بحث تفاوت یا تساوی زن و مرد و به تبع آن تفاوت های تربیتی به صورت عام و تفاوت در شیوه های تربیتی به طور خاص از مباحث مهم علوم تربیتی است. سوال اصلی این تحقیق آنست که آیا اساسا شیوه های تربیتی برای دختران و پسران یکی است یا در مواردی با یکدیگر فرق می کند؟ به دنبال این پرسش، سوال دوم آنست که دلایل تساوی و یا تفاوت شیوه های تربیتی چیست؟ این پژوهش ضمن بررسی ادله موافقان و مخالفان تفاوت در شیوه-های تربیتی به این نتیجه دست یافت که توجه به تفاوت های فردی، لزوم نقش آفرینی متفاوت در خانواده و حفظ نظام ارگانیک جامعه از دلایل مهم موافقان تفاوت در شیوه های تربیتی است و در طرف مقابل؛ تساوی زن و مرد در اصل خلقت، ماهیت و هویت جنسی، جلوگیری از تبعیض جنسیتی و نیز رشد شخصیت و اعتماد به نفس زنان از دلایل مخالفان تفاوت است. هدف نگارنده بررسی دقیق و مستدل ادله موافقان و مخالفان تفاوت در شیوه-های تربیتی با روش توصیفی و تحلیلی و در برخی موارد نقادانه است. شیوه داده پردازی این مقاله کتابخانه ای است.