پژوهش نامه فرهنگ و معارف دینی
سال سوم شماره 1 (پیاپی 5، بهار و تابستان 1401)

اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران امام سجاد (علیه السلام) (61- 95ق) یکی از مهم ترین دوره های تاریخ صدر اسلام بود. دورانی که خلافت امویان (41-132ه.ق) و شاخه مروانی آن در اوج قدرت خود بود. امام بعد از شهادت پدر بزرگوارشان زعامت شیعیان را بر عهده گرفتند. ایشان با اتخاذ سیاست هم سازگری امت اسلامی توانستند هم جان خود و پیروان خود را حفظ کنند و هم این که حساسیت حاکمان وقت اموی را از خود دور کنند. هدف تحقیق حاضر پی بردن به ضرورت بحث وحدت، اوضاع تاریخی امام سجاد (ع) و اقدامات ایشان در راستای حفط وفاق امت اسلامی است. این تحقیق با رویکردی توصیفی- تحلیلی در صدد پاسخ گویی به این سوال است که راهکارهای مذهبی، سیاسی و اجتماعی امام سجاد (علیه السلام) برای همگرایی جامعه اسلامی چگونه بوده است. طبق نتایج تحقیق باید گفت در بعد مذهبی دعا برای کارگزاران دولت اسلامی، مدارا با غیر شیعیان، انجام مراسمات مذهبی با عامه و دعا برای یاران و پیروان پیامبر و در بعد اجتماعی و سیاسی مشورت حاکمان با امام، مبارزه منفی و تعاملات حسنه با غیر شیعیان است.

نهج البلاغه به زعم غالب نهج البلاغه پژوهان، کتابی فرادانش بشری است که فهم تفصیلی آن لازمه تسلط به دانش های ارزشمندی چون علوم بلاغی است. سخنان سرشار از بلاغت امام همام توام با فصاحت همه فصحا و بلغا را بر آن داشته که در عرصه قلم فرسایی و سخنوری در برابر شیواسخنی و رساسخنی امیر بیان این حقیقت را بیان کنند که نهج البلاغه منبع قابل اعتمادی برای علم بلاغت و علوم ادبی است. هدف این مقاله نمایش و پایش چنین عرصه هایی از سخن وری و خیال پروری امیرمومنان در شرح های ابن ابی الحدید و ابن میثم بحرانی و ترجمه های آن هاست، و پاسخ به این پرسش که این دو شارح چگونه توانسته اند از عهده انتقال مفاهیم و پیام های این کتاب بلاغی برآیند؛ به طوری که در این راستا همه ظرایف و لطایف بیانی را به شکل علمی و ادبی بیان کنند. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی بر آن است تا با مقایسه دو شرح مذکور و ترجمه آن ها این مساله را تبیین کند که نهج البلاغه علاوه بر فصاحت و بلاغت دارای معانی و مفاهیم والایی است که با فطرت انسان گره خورده و از سرچشمه وحی مایه گرفته است و در خطبه ها از واژه ها و تشبیهات و استعارات و نکته های دقیق بلاغی استفاده شده است و چنانچه از شروح مختلف بر می آید پرداختن به نکات و ظرایف خاص نهج البلاغه مستلزم نهایت دقت و تسلط بر مفاهیم موجود در آن است.

فضایل و رذایل اساس نظریه های فضیلت هستند اما اینکه فضیلت چیست و چگونه می توان آن را به دست آورد دارای دشواری ها و تنوع های خاصی است. ابن مسکویه و زاگزبسکی هر دو از نظریه فضیلت دفاع می کنند با این تفاوت که ابن مسکویه تحت تاثیر سنت عقل گرایی و آموزه های دین اسلام، فضیلت را فی نفسه ارزشمند نمی داند بلکه آن را مقدمه ای برای دست یافتن به سعادت می داند و از رویکرد سعادت گرایی فضیلت دفاع می کند. ویژگی اصلی این رویکرد عبارت است از اینکه فضایل بر اساس ارتباط آنها با سعادت تعریف می شوند. در مقابل زاگزبسکی تحت تاثیر سنت تجربه گرایی از رویکرد فاعل مبنا دفاع می کند و معتقد است که فضایل فی نفسه ارزشمند هستند. بر اساس این رویکرد آنچه اساسی است ویژگی یا انگیزه خوب یا بد فی نفسه است، نه خوب یا بد بودنی که از برخی مفاهیم پیشینی درباره خیر گرفته می شوند؛ بنابراین عملی صحیح است که شخص فضیلت مندی آن را انجام داده است و حالاتی از امور خیر هستند؛ زیرا آنها چیزهایی هستند که اشخاص فضیلت مند انگیزه دارند آنها را دنبال و یا انجام دهند. در این مقاله داده ها به صورت کتابخانه ای گرداوری شده سپس با استفاده از روش توصیفی و تحلیل محتوا به ارزیابی تطبیقی دیدگاه ابن مسکویه و زاگزبسکی پرداختیم. بدین منظور بحث را از نظریه فضیلت ابن مسکویه و زاگزبسکی آغاز کردیم سپس با رویکرد تطبیقی به ارزیابی دیدگاه آنان پرداختیم.

فرزندآوری برای بقای نسل و جلوگیری از کاهش جمعیت مسلمانان، از گذشته تاکنون از مسایل مورد توجه عالمان دینی دنیای اسلام بوده است. این پژوهش با هدف افزایش جمعیت و با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و همچنین مدل نظری سبک زندگی اسلامی به دنبال بررسی راهکارهای افزایش جمعیت کشور در آینده می باشد. مسیله اصلی در این نوشتار روند کاهشی نرخ رشد جمعیت کشور است که پیامدهای منفی برای کشور در آینده ایجاد خواهد کرد.براساس یافته های این پژوهش با ترویج سبک زندگی اسلامی و تقویت این باور که تولید نسل دستور خدای متعال و سنت پیامبر اسلام است و وجوب آن تابع شرایط خاصی نیست می توان افراد جامعه را به امر فرزندآوری تشویق کرد. مهمترین راهکارهای عملی افزایش جمعیت عبارت است از تشویق جوانان به ازدواج و کاهش سن ازدواج، برنامه های تحکیمی با هدف کاهش میزان طلاق، جلوگیری از وسایل ضد بارداری و عقیم کردن، درمان و معالجه ناباروران، افزایش امید به آینده شغلی، جلوگیری از بی بند باری و فساد اخلاقی، راه اندازی شبکه های مجازی خانوادگی و مبارزه با اپیدمی کرونا می باشد. در نتیجه با توجه به اینکه افزایش قدرت و اقتداربخشی به کشور و شکل گیری تمدن ایرانی و اسلامی در آینده تابعی از رشد و افزایش جمعیت در آینده است. باید با برنامه ریزی های متعدد جمعیت کشور را افزایش داده در غیر این صورت کشور در آینده با معضل جمعیتی روبرو خواهد شد.

عرفی گروی پدیده ای انسانی است و فرایند آن قدمتی بسان اندیشه بشر دارد که در دوره های مختلف تاریخی معانی متفاوتی به خود دیده است: در دوره یونان باستان و روم به معنای دنیا گرایی و انسان عرف گرا در ارتباط با شی و طبیعت، در قرون وسطی به معنای جدایی دیانت از سیاست و در دوره مدرن، خود بنیاد بودن انسان در مقابل خدا معنا پیدا کرده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که؛ اگرچه رویه ی کنار آمدن با پدیده عرفی گروی در بین ابنای بشر متفاوت و گاها اشتراکی بوده است، اما همیشه و در همه حال و تا اکنون این پدیده ی میمون و به بیانی نامیمون طرفدارانی برای خود داشته است، وهماره با نظرگاه انسان و در راستای تعاملات انسانی در حوزه ی نفسانیات، الهیات، طبیعیات، انسانیات و اجتماعیات معنا پیدا می کند. بدینگونه که هر انسانی در هر لحظه ای به خود، به خدا، به دیگری یا به شییی ای فکر می کند، در این وضعیت های پیش رو، اشکال مختلفی از عرفی گروی بروز پیدا می کند؛ گاهی خود، دیگری و دنیا در مقابل دین (خدا) ترک می شوند در این صورت، دین در مقابل دنیا قرار می گیرد و دیانت خود را از سیاست جدا می کند. لحظه ای از ارتباط انسان با جهان که مقام شخص، دیگری و شییی ارجحیت پیدا می کند و دنیا در مقابل دین و سیاست جدا از دیانت ملحوظ می گردد.

جهان اسلام، بر اساس شاخص‏هایی مانند: در دست داشتن ساختار سیاسی قدرت، بر اساس میزان جمعیت و بر اساس رویکرد حقوقی قابل تعریف است. جهان با وجود نگاشته شدن آثاری درباره ی ضعف های جهان اسلام اما هنوز راهبردهای تدافعی چالش های سیاسی سیاست گذاری در جهان اسلام از منظر مقام معظم رهبری تبیین نشده است. بنابراین سوالی که در این پژوهش طرح می شود این است که چالش های سیاسی سیاست گذاری در جهان اسلام از دیدگاه مقام معظم رهبری و راهبردهای تدافعی برون رفت از آن بر اساس نظریه swot چگونه است؟ در اندیشه مقام معظم رهبری وجود ضعف های سیاسی، از جمله: تفرقه مذهبی، وجود جریان های انحرافی و افراطی، جهان اسلام را تهدید می کند. در این پژوهش برای پاسخ به سوال اصلی از روش swot استفاده شده است. از دیدگاه مقام معظم رهبری برای کاهش و کنترل تهدیدهای سیاسی جهان اسلام و برون رفت از آن، راهبردهایی وجود داشته که بر اساس روش سوات به راهبردهای تنوع (st) راهبردهای رقابتی (so)، راهبردهای بازنگری (wo)، راهبردهای تدافعی (wt) تقسیم شده است در این تحقیق برای مقابله با چالش های سیاسی جهان اسلام بر اساس روش سوات از راهبردهای تدافعی (wt) استفاده شده است. با توجه به اندیشه های مقام معظم رهبری برای مقابله با چالش های سیاسی جهان اسلام، راهبردهای تدافعی وجود داشته از جمله: تقویت روحیه وحدت و ایستادگی، تقویت سطح آگاهی و بصیرت در میان مسلمانان و... را می توان نام برد

یکی از حوزه های تحقیق و پژوهش،عرصه مباحث نوین علمی وعرضه آن به اموزه های علمی ووحیانی است که محققان قرآنی بادانشها و مطالعات ژرف خویش در این راه توفیق خوبی داشته اند بی تردید رشد چشم گیر دانش بشر در عصر جدید و کشفیات جدید در علوم مختلف ،صحت حقانیت اشارات و اعجاز علمی قرآن را بیشتر اثبات کرده است اشاره به نقش میخواری کوه ها یکی از موارد اعجاز علمی قرآن است،زیرا قبل از نزول آیات مربوطه کسی از آن اطلاع نداشته است .مدتها بلکه قرنها پس از نزول آیه ،این دستاورد علمی توسط زمین شناسان کشف شده است . نوشتارحاضر تلاش نموده است تا با ژرف کاوی مفهوم میخواری در آیات قران و مفهوم واژه ایزوستازی یعنی به رفتار قشر بیرونی زمین در برابر بار گذاری یا برداشته شدن بارهای بزرگ در علم زمین شناسی ،به بیان وتبین آن بپردازد وبه مبانی وآثار و فواید آنرا اشارت نماید ،وبه این نتیجه دست یافته است که تفسیر علمی آن آیات ،گویای اعجاز علمی قرآن می باشد .و در این میان به روایات رسیده از معصومین نیز اشاره شده است

رفتار و اعمال پیامبر اکرم (ص) در مکه در قالب یک نظام مدیریتی تربیتی شایسته مطالعه و ارایه است. تدابیر آن حضرت یا سبک مدیریتی ایشان، هم نشان از شناخت دقیقشان از ویژگی های مردم حجاز دارد و هم از دانش جامع آن حضرت از هدف و وظیفه ای که بر عهده داشته و تغییراتی که باید در آن جامعه ایجاد کنند. رسول اکرم به عنوان یک مربی و مدبر، مبانی، اصول، روش ها و هدف های خاص خود را به میدان آورد و در راه رسیدن به اهدافشان، از همه ی شرایط موجود به بهترین شکل بهره بردند و موفق شدند با اجرای برنامه های مناسب در شرایط دشوار این سرزمین، نهضت خود را حفظ و گسترش دهند. در این مقاله ویژگی ها و شاخص های مدیریتی در رفتار پیامبر که عوامل موفقیت ایشان می باشند، در طی سه مرحله دعوت سری، اعلام آشکار و عمومی رسالت خود، ایمن سازی و حفظ موجودیت نهضت اسلامی معرفی، تحلیل و بررسی شده و جایگاه و درجه اهمیت هر کدام از برنامه ها، اقدامات و راهبردهای پیامبر در دوران رسالت ایشان در مکه، در سیستمی که به عنوان نظام یا مکتب مدیریتی تربیتی پیامبر اسلام نامبردار می شود، تعیین شده است.

هدف نوشتار حاضر تبیین رابطه مفاهیم سیاست و اخلاق است و از آنجا که مباحث گوناگونی در این راستا ظهور دارد؛ تلاش شده است تا با تکیه بر نظریات علامه مصباح یزدی (ره) مبادی تصوری و تصدیقی هر یک مورد توجه قرار گرفته و از این طریق نحوه ارتباط میان مفاهیم مذکور ، به تفصیل تبیین گردد. مقاله حاضر بر اساس هدف مطالعه، تحقیق بنیادی محسوب می گردد و گرد آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و با تکیه بر استدلال های عقلی مبتنی بر نظریات علامه مصباح یزدی (ره) صورت گرفته است. در همین راستا و به منظوربررسی ارتباط میان اخلاق و سیاست ، نخست به تبیین نظریات موجود در رابطه با موضوع تحقیق پرداخته پرداخته، سپس ضمن ارایه دیدگاه علامه مصباح یزدی (ره) نگرش اسلامی و مبانی سیاست راستین با محوریت اخلاق اسلامی تبیین می گردد با این توضیح با رویکرد اسلامی و نیز از منظر فلاسفه الهی معاصر خاصه علامه مصباح (ره) سیاست راستین بر پایه اخلاق موضوعیت می یابد و با هدف سوق دادن انسان در مسیر سعادت ظهور خواهد یافت بنحوی که نظام سیاسی منهای اخلاق، سرنوشتی جز دیکتاتوری و فساد در پی نخواهد داشت.

ایجاد تغییرات عمیق فرهنگی در شیوه های زندگی مدرن رویارویی روشمندانه و دانش بنیان را می طلبد. بر گرفتن روش های غیر علمی در ترویج سبک زندگی دینی از مهمترین آسیبها در این ساحت است؛ چرا که تفاوت های بنیادین در سبک زندگی افراد ریشه در انگاره های آنان دارد؛ انگاره ها را اصلیترین منبع شکل گیری سبک زندگی می دانیم ؛ مراد از انگاره، تصویر بیش و کم پایدار و البته تاثیرگذار از امور، در ذهن است. امروزه قدرت انگاره در رفتار سازی از اصول مسلم علوم رفتاری است.تا جایی که انگاره درمانی یکی از مهمترین روش های روان درمانی به شمار می رود. در نوشتار پیش رو با روش مطالعات توصیفی -تحلیلی به روش اسنادی در منابع قرآنی به جستجوی انگاره های حاکم بر سبک زندگی دینی پرداخته شد و در نهایت با انگاره های اثر بخشی در ابعادهستی شنا ختی ،جهان شناختی ، انسان شناختی ، جامعه شناختی ،روان شناختی و نهایتا معرفت شناختی مواجه شدیم و بر آن شدیم تا با قالبهای استعاره ای و هنرمندانه طرح جدیدی در آموزش سبک زندگی دینی در اندازیم ؛دو گانه انگاری در وجود ،شریف انگاری ،مسافر انگاری ،ابزار انگاری،امانت انگاری ،غایتمند انگاری خلقت انسان و جهان ،مسیول انگاری انسان، بازی انگاری زندگی دنیوی ،غرور انگاری ،متاع انگاری، پل انگاری ،غایت انگاری، بازار انگاری جهان ،برابر انگاری فرد با همه،لاشخوری انگاری غیبت و منحصر انگاری آرامش ،مثبت انگاری رویدادها ،هم پا انگاری تغذیه با معرفت و سعادت و... انگاره های قرآنی است که به صید پژوهشگر آمده است.

یکی از اولویت ها در مدیریت کشورها، تنظیم روابط تجاری با کشورهای دیگر است؛ در شیوه مدیریتی اسلام این روابط، با حفظ اصولی از جمله اصل نفی سبیل، امری مشروع و مجاز می باشد. در این مقاله رابطه تجاری مسلمانان با کشورهای اروپایی از نگاه سه تن از اندیشمندان مسلمان؛ یعنی شیخ بهایی، امام خمینی و شهید بهشتی بررسی شده است؛ یافته های این تحقیق که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است، نشان می دهد، این مساله مورد توجه فقها و حاکمان و اندیشمندان شیعه از جمله این سه اندیشمند بزرگ اسلامی بوده است. روابط تجاری با کشورهای اروپایی در زمان شاه عباس صفوی، تا حد زیادی مورد تایید شیخ بهایی بود؛ زیرا وی شیخ الاسلام دولت او بود و نظر وی را در مسایل خرد و کلان جویا می شد و از دیدگاه امام خمینی ره و آیت الله شهید بهشی نیز این روابط با حفظ حقوق مسلمانان و با تاکید بر اصول و ارزش های اسلامی امری مشروع و پذیرفته شده می باشد.

یکی از مباحث مهم فلسفه اخلاق که بسیار مورد توجه واقع شده است، بحث از ارزش و ارزش اخلاقی است. اما یکی از ضروری ترین بحث هایی که در این حوزه پرداختن به آن ضروری است، بحث از معیار و ملاک ارزش اخلاقی است که بدون تبیین این مهم، ممکن است ارزش و ضد ارزش نیز در هم آمیخته شود. از این رو معیار ارزش اخلاقی، به مثابه یک راهنما عمل کرده و فاعل اخلاقی را از سقوط در ضد ارزش ناشی از ابهام و در هم آمیختگی، می رهاند. این که معیار ارزش اخلاقی امری واحد است و یا متعدد و در صورت تعدد آیا این ملاک ها نیز اموری به هم مرتبط است و یا این که ارتباطی میان آن ها برقرار نیست از جمله مساله هایی است که باید به آن پرداخته شود و نهایتا این که این معیارها کدام یک از نظریه های ارزش را موجه می سازد. از این رو در این پژوهش با رویکردی توصیفی - تحلیلی آثار مرحوم ملکی تبریزی که یکی از اندیشمندان اسلامی معاصر است را مورد نظر قرار داده که ایشان نسبت به معیار ارزش های اخلاقی دیدگاهی غایت گرایانه داشته و رضایت الهی، تقرب به حق تعالی و لذت حقیقی را ملاک ارزشمندی و معیار ارزش اخلاقی می دانند.