فهرست مطالب

نشریه معرفت اخلاقی
پیاپی 32 (پاییز و زمستان 1401)

  • تاریخ انتشار: 1401/10/21
  • تعداد عناوین: 7
|
  • محمدجواد مهاجرانی، محمود فتحعلی صفحه 7

    شناخت دقیق مرزهای هر علم ازجمله مبانی مهم ساخت یک نظام هماهنگ و استنباطی دقیق در حیطه علوم انسانی است. اشتراکات فقه و اخلاق در ناحیه موضوع و محمول و قرابت زیاد آنها در منابع و روش‌ها نیازمند تبیین بیشتر حدود این دو علم است. مسیله این است که ما چگونه می‌توانیم گزاره‌های فقهی را از گزاره‌های اخلاقی بازشناسی کنیم؟ تا این مسیله حل نگردد و قلمرو هریک از آنها روشن نشود، استنباطات فقهی و اخلاقی قادر به تعیین یک نظام جامع نخواهند بود و باید منتظر رویکردهای افراطی و تفریطی در این دو حوزه باشیم. گروهی سخن از حذف فقه برای حفظ اخلاق می‌گویند و برخی روش فقهی خود را به‌مثابه تنها روش معتبر تلقی می‌کنند. این تحقیق به هدف تعیین قلمرو دانش‌های فقه و اخلاق انجام شده است. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و روش تحقیق تبیینی تحلیلی است. نتیجه اینکه علم فقه به رعایت حدود می‌خواند، و اخلاق به کمالات روحی و معنوی دعوت می‌کند. فقه به سبب کارکرد خاص خود، عموما به مصالح نوعی و منابع نقلی نظر می‌نماید، ولی علم اخلاق با توجه به استقلال ثبوتی خود، به تعداد مراتب ممکن، حکم اخلاقی صادر می‌کند. غایت یکی از نقاط مهمی است که تمایز این دو علم را روشن‌تر می‌کند.

    کلیدواژگان: فقه، اخلاق، غایت، ارزش، قلمرو
  • قاسم عباسی فیروزجا، هادی حسینخانی نائینی* صفحه 21

    در دیدگاه آیت‌‌الله مصباح یزدی تنها راه رسیدن به سعادت، ایمان و رکن اصلی آن «توکل» بر خداوند متعال است. «توکل» یعنی: انسان با ایمان و باور کامل، همه امور را به خداوند واگذارد و او را تکیه‌گاهی مطمین برای خود قرار دهد. در این صورت خداوند نیز او را کفایت می‌کند. توکل فعلی اختیاری است که به یکباره و ناگهانی حاصل نمی‌شود، بلکه ملازم با نوع بینش، گرایش و کنش انسانی است. کسب و تقویت بینش و معرفت صحیح اولین گام در رسیدن به توکل است؛ زیرا با بررسی عوامل و موانع توکل در بعد بینشی، می‌توان با چشمی باز و به درستی در مسیر توکل قدم گذاشت. اما سوال آن است که کدام عوامل بینشی به تقویت توکل می‌انجامد؟ و چه موانعی از ایجاد و تقویت آن جلوگیری می‌کند؟ پژوهش حاضر با هدف بررسی عوامل و موانع بینشی توکل در اخلاقی اسلامی با تاکید بر دیدگاه آیت‌‌الله مصباح یزدی، پس از تفحص، جمع‌بندی، طبقه‌بندی و ویرایش اطلاعات با روش توصیفی ‌ تبیینی انجام شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که برای توکل باید معتقد به توحید بود و علاوه بر اعتقاد، باید به آن باورها ایمان داشت، و باید فهمی درست از خود و رابطه خود با خداوند پیدا کرد و از آن معارف غافل نبود و به این رابطه بین توجه داشت. همچنین دانستن نحوه تاثیرگذاری خداوند در عالم و آثار و نتایج توکل نیز تاثیر بسزایی در کسب این فضیلت دارد. از سوی دیگر، فقدان بینش توحیدی، غفلت، عدم درک صحیح از انسان و اعتقاد به وساطت غیرخدا در امور، از موانع بینشی توکل محسوب می‌شوند.

    کلیدواژگان: توکل، عوامل و موانع، بینش، اخلاق اسلامی، آیت الله مصباح یزدی
  • محمد پیمان، سید محمدرضا موسوی نسب صفحه 39

    در کنار عواملی همچون هوای نفس و شیطان، گرایش به دنیای مذموم یکی از عوامل سقوط انسان محسوب می‌شود. ازاین‌رو باید دنیای مذموم و آثار آن را شناخت و برای فاصله گرفتن از آن کوشید. شناخت دنیای مذموم، آثار و مفاسد گرایش به آن و نیز راهکارهای دوری از آن با تاکید بر دیدگاه‌آیت‌الله ‌مصباح‌ یزدی، مسیله مقاله حاضر به‌شمار می‌رود. نتایج این تحقیق که با استفاده از روش توصیفی ‌ تحلیلی صورت گرفته، حاکی از آن است که گرایش به دنیای‌ مذموم می‌تواند منشا گناهان و انحرافات، محروم‌شدن از معنویات، کفر، ترس و سختی هنگام مرگ گردد. ازاین‌رو برای دوری از دنیای‌ مذموم در حوزه ‌بینشی، باید عبرت‌آموزی و درک حقیقت ‌دنیا و اصالت ‌ندادن به‌ آن را تقویت کرد؛ در حوزه‌ گرایشی با بهره‌گیری از الگوهای معنوی می‌توان کشش به ‌سوی ‌دنیا را کاهش‌ داد؛ و در حوزه ‌رفتاری، همنشینی با انسان‌های زاهد، تلاوت‌ قرآن، توسل به معصومان (ع) و عمل به‌ ضد می‌توان روحیه دنیاگرایی را مهار کند.

    کلیدواژگان: دنیای مذموم، گرایش به دنیا، راهکارهای دوری از دنیای مذموم
  • مصطفی خوشخرام رودمعجنی صفحه 51

    پژوهش حاضر با هدف بررسی مفهوم «شجاعت» در منابع اسلامی و تعیین مولفه‌ها و خرده‌‌مولفه‌های این سازه انجام شده است. یافته‌های پژوهش از طریق بررسی و تحلیل آیات و روایات به صورت «کتابخانه‌ای» جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل شد. مولفه‌ها و خرده‌‌مولفه‌های «شجاعت» نیز به روش توصیفی تحلیلی براساس رتبه‌بندی کتب روایی و با استفاده از رتبه «الف» و «ب» استخراج و تبیین گردید. با تتبع در منابع دینی پنج واژه «الشجاعه»، «النجده»، «صدق الباس»، «الجراه»، و «قوه‌ القلب» استخراج و تجزیه و تحلیل گردید. یافته‌های این پژوهش در سه سطح قابل ملاحظه است: اول. عناصر و مولفه‌های سازه «شجاعت» که در دو قلمرو تقسیم‌بندی می‌شوند: 1. قلمرو روانی (ذهنی): انگیزه مقاومت، قوی‌دل و پردل بودن؛ 2. قلمرو عملی (عینی): اقدام و ورود در ناملایمات، دفاع کردن، ایستادگی و مقاومت. دوم. تعریف سازه «شجاعت» که عبارت است از: توانایی روانی که در فرد انگیزه‌ای برای مقاومت‌ ایجاد کرده، او را به اقدام و ورود در ناملایمات و دفاع کردن واداشته و وی را در برابر دشواری‌ها و تلخی‌های مبارزه شکیبا و پایمرد می‌سازد. سوم. یافته‌های پژوهشی در زمینه نشانه‌های (خرده‌مولفه‌ها) شجاعت می‌باشند.

    کلیدواژگان: شجاعت، ایستادگی و مقاومت، دفاع کردن، ورود در ناملایمات، منابع اسلامی
  • امیراحمد عظیمی، محمد مزیدی صفحه 65

    با توجه به اهمیت ارزش‌های اخلاقی در جوامع انسانی و نقش بسزایی که در تکامل و سعادت بشر دارند، استفاده از آنها در محتوای کتاب‌های درسی علوم انسانی، ازجمله کتاب‌های درسی «عربی» ضروری است. پژوهش حاضر سعی دارد با روش «تحلیل محتوای کمی» و با استفاده از شیوه ویلیام رومی به بررسی ارزش‌های اخلاقی در محتوای کتاب‌های درسی عربی دوره متوسطه اول، به‌منظور تعیین میزان ضرایب درگیری فراگیران با محتوای این کتب بپردازد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که ضریب درگیری دانش‌آموزان با متن کتاب عربی پایه هفتم براساس میزان برخورداری از ارزش‌های اخلاقی در حد نسبتا قبول (62/0=ISI)، ولی در تمرین‌های آن بسیار ضعیف (0=ISI) است. در عربی پایه هشتم، ضریب درگیری دانش‌آموزان با متن، غیرفعال (15/0=ISI)، ولی در تمرین‌های آن فعال و پویا (80/1=ISI) است. ضریب درگیری با متن عربی پایه نهم غیرفعال (2/0=ISI)، اما در تمرین‌های آن بیش از حد استاندارد (66/3=ISI) گزارش گردیده است. در مجموع، میزان ضریب درگیری دانش‌آموزان با محتوای کل کتاب عربی پایه نهم (86/3=ISI) است که بیش از همان ضریب در محتوای کتاب عربی پایه هفتم (86/0=ISI) و پایه هشتم (96/1=ISI) است.

    کلیدواژگان: تحلیل محتوای کمی، ضریب درگیری دانش آموزان ISI، اخلاق، ارزش های اخلاقی، کتاب های درسی عربی متوسطه اول
  • حبیب الله شمس الدینی صفحه 79

    مسیله «سقط جنین در بارداری حاصل از تجاوز به عنف» ازجمله مسایل حساس، چالشی و بحث‌برانگیز محافل گوناگون علمی است که به‌رغم اهمیت بسیار، از حیث بررسی حکم اخلاقی کمتر مدنظر قرار گرفته و با آن به‌مثابه یک مسیله حاشیه‌ای برخورد شده است. خلا حکم اخلاقی صریح موجب شده است‌ زنان باردارشده از این رهگذر در دوراهی تردید بین حفظ جنین و تحمل فشار سنگین خانواده و جامعه ازیک‌سو، و اسقاط جنین از سوی دیگر قرار گیرند. اینجا‌ست ‌که نگاه اخلاقی به این مسیله اهمیت پیدا می‌کند. در عین مخالفت برخی از مکاتب اخلاقی با مسیله سقط جنین و آوردن ادله متقن به نفع خویش، برخی از دانشمندان اخلاق غربی با آوردن ادله‌ای همچون حق دفاع از خویش، حق شخص بر تن خویش و مانند آن سعی در اثبات جواز اخلاقی این کار از سوی زنان نموده‌اند، وحال آنکه پس از تجزیه و تحلیل داده‌های ایشان توسط اخلاق اسلامی، می‌توان به این نتیجه رسید ‌که ادله ایشان قاصر از اثبات اخلاقی ‌بودن اسقاط جنین در بارداری حاصل از تجاوز به عنف است، و این معلول نگاه افراطی یا تفریطی مکاتب اخلاقی غربگرا به مادر و جنین است. اما مکتب اخلاقی اسلام با نگاه منصفانه به جنین و مادر و ارایه بسته پیشنهادی مطلوب، در عین حکم به عدم جواز سقط جنین، مراعات حال مادر را نیز نموده است.

    کلیدواژگان: نقد ادله اخلاقی، دانشمندان غربی، سقط جنین، تجاوز به عنف، اخلاق اسلامی
  • حسین جماعتی صفحه 95

    هدف اصلی آفرینش انسان، عبودیت و بندگی صحیح خدای تعالی است که نتیجه آن، رحمت واسعه خداوند است. به همین سبب، در شیوه تربیت عبادی اسلام، مداومت و استمرار عبادات چنان اهمیت دارد که در فقه، برای ترک بعضی عبادات، قضای آن و گاهی نیز کفاره واجب می‏شود. بدین‌روی محافظت و استمرار برخی از اعمال عبادی، مانند نمازهای روزانه، واجب و بعضی دیگر، مانند اذکار و ادعیه، مستحب است. نوشتار حاضر به روش توصیفی ‌ تحلیلی به بررسی مداومت در عبادت و تاثیر آن در پالایش رذایل اخلاقی پرداخته و به این نتیجه دست یافته که با توجه به تقابل میان فضایل و رذایل اخلاقی، نقش عبادت و مداومت بر آن، در پالایش انسان از رذایل، غیرقابل انکار است و ترک مداومت بر عباداتی مثل نماز، انحراف از مسیر بندگی و قرین با ارتکاب برخی از رذایل و گناهان است. بر اثر مداومت و تکرار اعمال عبادی، فضایل موجود در عبادت به‌تدریج در وجود آدمی رسوخ می‌کند و به ملکه حسنه تبدیل می‌گردد و رذایل متضاد با هریک از آنها از ساحت نفس برچیده می‌شود.

    کلیدواژگان: عبادت، مداومت بر عبادت، نماز، رذایل اخلاقی، فضایل اخلاقی