نشریه میراث شهاب
پیاپی 105-106 (پاییز و زمستان 1400)

قدرت گیری صفویه در ایران و اعلان تشیع به عنوان مذهب رسمی در 907 پس از فتح تبریز توسط شاه اسماعیل اول رویداد مهمی در تاریخ ایران در آغاز قرن دهم هجری است. مسیله چگونگی گسترش تشیع در ایران در چند دهه بعد و تعامل عالمان امامیه خارج از قلمرو صفویه با آنها دو موضوع مهمی است که مورد بحث و جدل قرار گرفته است. در میان مطالعات انجام شده، اندرو نیومن ضمن تلاش برای پاسخ به پرسشهای مطرح شده، ایده مهاجرت عالمان امامیه خاصه از جبل عامل به ایران و نقش در گسترش تشیع را مورد نقد قرار داده و معتقد است که صفویه تا چندین دهه بعد از قدرت گیری و تقریبا دو دهه پیش از مرگ شاه طهماسب، خود از تشیع غالیانه حمایت میکردهاند و جز شمار اندکی از عالمان امامیه، خاصه علی بن عبدالعالی کرکی)متوفی 940 (تقریبا دیگر عالمان آن دوران نگاه منفی به صفویه و تشیع مورد حمایت آنها داشتهاند. در نوشتار حاضر ضمن دفاع از نظریه مهاجرت عالمان امامیه به ایران در عصر صفویه به عنوان یکی از دلایل مهم گسترش تشیع در عصر صفویه، بدفهمی و نظرات نادرست متداول درباره تشیع صفویه و غالی بودن آنها مورد بحث قرار گرفته است.

کتاب کافیه از ابن حاجب یکی از جامعترین کتابها در نحو عربی است و از آن جایی که این کتاب در نهایت اختصار و موجزگویی بیان شده، عرصهای برای نحودانان زبان عربی گردید تا در این عرصه به طبع آزمایی بپردازند. حدود 124 شرح برای کافیه ارایه شد که شرح رضی استرآبادی از میان 30 شرح کافیه بهترین آنها به حساب میآید، نویسندگان مقاله برآن اند تا ساختارهای نحوی را در کافیه رضی مورد بررسی قرار دهیم.

این مقاله ترجمه فارسی دو مدخل از ویرایش دوم کتاب دایره المعارف اسلام با عنوان سعد الدین حمویه (م. 650 ق.) و اولاد الشیخ (خاندان حمویه) است که هرمان لندلت H. LANDOLT و هانس آل. گوتشالک H. L. GOTTSCHALK نوشته اند. در این مقاله با استناد به منابع ایرانی و اروپایی و روش مستند دانشنامه نگاری، پرده هایی از ابهامات تاریخی و شخصیتی این خانواده پر آوازه ایرانی و برخی افراد منسوب به آن برطرف شده است

خاندان آل عصفور یکی از خاندان های شیعی مشهور بحرین است که سابقه آنها به دوران سلسله اتابکان فارس باز میگردد و افرادی از این خاندان از نیمه دوم سده هفتم هجری، نزدیک به دو قرن حکومت بحرین را در اختیار داشتهاند. شیخ محمد بحرانی یکی از علمای این خاندان در نیمه دوم قرن یازدهم هجری از بحرین به ایران مهاجرت نموده و به درخواست مردم کازرون در این شهر اقامت نموده و سلسله مشایخ بحرانی این شهر از نسل وی طی 350 سال در این شهر به فعالیت مذهبی و فرهنگی پرداختهاند. این پژوهش با بهرهگیری از روش کتابخانه ای و مطالعات اسنادی و میدانی و شیوه توصیفی – تحلیلی، به بررسی حیات فرهنگی و اجتماعی این خاندان در کازرون پرداخته است و نتایج این پژوهش نشان میدهد که علمای این خاندان در این مدت نقش مهمی در تقویت و تبلیغ مذهب شیعه و نیز با اشتغال به کار دفترداری، خدمات اجتماعی از جمله تنظیم اسناد رسمی ملکی، موقوفات و ازدواج به مردم کازرون داشتهاند

این نوشتار در باره علیرضا شفاء الدوله کاشانی، طبیب مشهور قم(1256 – 1339 ش.)است؛ طبیبی که به درخواست سید محمدباقر متولی باشی در اواخر قرن سیزدهم شمسی به قم آمد و درمانگاه مشهور خود را که روبروی حرم حضرت معصومه قرار دارد، در سال 1312 شمسی بنا کرد. مقاله، در مورد اخلاقیات فردی شفاء الدوله، اشعار فارسی او و توضیح آنها، خاندان و همسر و فرزندان او توضیحات مفیدی داده است.

این مقاله کتاب شناسی آثار عبدالهادی الفضلی دانشمند شیعی اهل عربستان و مقیم آن دیار(1354 – 1434 ق.)است. نزدیک به هفتاد عنوان کتاب تالیفی او به ترتیب الفبای عنوان آمده که بخشی از آنها متون درسی است، در این معرفی چاپها، ویرایش ها و ترجمه های فارسی آن کتب نیز معرفی شده است. نگارنده مقاله سه مورد تصحیح متون، سه مورد مشارکت در تالیف و سه کتاب که در باره او نوشته شده اند، را نیز شناسانده است.

این مقاله معرفی مولی محمد مقیم یزدی 1010 – 1084 ق.است که از شاگردان مولی محمد تقی مجلسی)م. 1070 ق.بوده و چهل سال نماز جمعه را در یزد اقامه می کرده است. فرزندان او نیز عالمان دین بودند. در مقاله چند کتاب او معرفی شده که برخی از آنها ترجمه متون کهن شیعی است. آنگاه معرفی مفصل تفسیر سفینه النجاه نوشته او به زبان فارسی است که در سال 1072 ق. نوشته شده است. این کتابشناسی همراه با نسخه شناسی دقیق است. تحقیق کتاب توسط سید علی محمد علاقه بند تولد 1306 ش انجام شده که زندگی نامه او نیز ارایه شده است.

نگارنده در مورد هشت موضوع، یافته های خود را که از خلال نسخه های خطی به دست آورده، ارایه می کند. زندگی نامه های خودنوشت، از: شیخ محمد علی مظفری سبزواری(م. 1398 ش.) شیخ علی محمدی تاکندی(م. 1400 ش.،) ملا محمد رضا کاشانی م 1314 ق. به نظم عربی ارایه شده است. در زمینه کتابشناسی، فهرست 124 عنوان کتاب چاپ نشده شیخ هاشم تقدیری سبزواریم. 1375 ش.، معرفی کتاب وسایل النجاه ملا محمد سلیمان گرجی اصفهانی)دوره صفویه(، معرفی دو کتاب از شیخ احمد دانش پژوه زنجانی)م. 1367 ش.، و فهرست خودنوشت آثار سید ابوالفضل حسینی تبریزی م. 1359 ش.را می خوانیم. بعلاوه تضمین قصیده شینیه خاقانی از عاصی رشتی نویسنده پرکار قرن سیزدهم، در این گفتار آمده است. کتابشناسی ها در این مقاله با نسخه شناسی همراه شده و راهنمای خوبی برای اهل تحقیق است.

منشآت، بخشی از میراث غنی و پرارزش مکتوب در بین نسخه های خطی هستند که دربردارنده قسمت مهمی از زندگی فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی گذشتگان است. دوره قاجار یکی از دوره های باارزش از نظر نامه نگاری به شمار میرود و اوج این فن و کتابت آن را نشان میدهد. نوشتاری که از نظر میگذرد گزارشی از محتوای منشآتی است که ظاهرا مکاتبات عاشقانه زنان و مردان دربار قاجاری است و توسط یکی از ندیمه های دربار به نام حبیبه بنت آزادخان جمع آوری و استنساخ شده است. تسلط درباریان قاجاری بر فنون ادبی، احراز برخی مشاغل دیوانی، ارتقاء فرهنگ بین دربار به ویژه زنان قاجاری، نقش زنان در نامهنگاریهای عصر قاجار، داد و ستد نامه های عاشقانه در دربار قاجاری، از جمله موضوعاتی است که میتوان از این قبیل منشآت نویسی به غور و بررسی آنها پرداخت