نشریه پژوهش در آموزش مطالعات اجتماعی
پیاپی 1 (پاییز 1398)

امروزه یکی از امتیازات دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی، تولید دانش و نظریه پردازی و گام نهادن در عرصه های پژوهش و تولید علمی است. این مهم از زمان دیرین و از عصر آکادمی های یونان رایج و جاری بوده است و سقراط حکیم در دوره زرین فلسفه یونان و پیش از میلاد به درستی این گفته را از خویش به یادگار گذاسته است که: «حیات پژوهش نشده ارزش زیستن ندارد.» دانشگاه فرهنگیان به عنوان دانشگاهی آمایشی و وسیع و با مخاطبان زیاد و رشته های متعدد آموزشی و اختصاصا درسی و تربیت کننده معلمان آینده کشور در کنار رسالت و ماموریت های خویش در عرصه های پژوهشی نیز رو به توسعه و رشد است که در قالب مجلات علمی- تخصصی، علمی ترویجی و علمی پژوهشی متبلور شده است.

پیشرفت و اهمیت روزافزون دانش و ضرورت آموزش صحیح آن به مخاطبان و بهره مندی از روش های نوین آموزشی، ارزشیابی و برنامه ریزی درسی، به همراه ارایه نتایج حاصل از تجربیات ارزشمند سایر متخصصان، استادان، پژوهشگران و دانشجویان آموزش مطالعات اجتماعی، ما را بر آن داشت که با تولید و انتشار فصلنامه علمی با عنوان «پژوهش در آموزش مطالعات اجتماعی» بستر مناسبی را برای توسعه ارتباط میان اندیشمندان و پژوهشگران این عرصه فراهم آوریم. اینک که با یاری خداوند و همکاری جمعی از همکاران، اولین شماره از فصلنامه علمی «پژوهش در آموزش مطالعات اجتماعی» را منتشر می کنیم، این فعالیت را به مثابه گامی در جهت تامین و پاسخگویی به بخشی از نیازهای علمی معلمان و دانشجو معلمان می دانیم. امید است با همراهی مشارکت علاقه مندان عرصه مطالعات اجتماعی، انتشار این مجله تداوم یابد.

مطالعات اجتماعی، آموزش های شهروندی، تعلیمات اجتماعی، آموزش های مدنی و تربیت شهروندی از اسامی مختلفی است که محتوای آن را مطالبی از درس تاریخ، جغرافیا، علوم اجتماعی، اقتصاد و گاه حقوق تشکیل می دهند. نام این درس در کشورهای گوناگون هر چه که باشد هدف عمده آن تربیت شهروندان کشور برای زندگی در حال و آینده است. در خلال این درس، دانش آموزان برای انطباق با زندگی جاری و آینده در وطن، مطالبی می آموزند تا تضاد کمتری با دیگر شهروندان و قوانین و مقررات حاکم در کشوری که وطن دانش آموز را تشکیل می‌دهد، داشته باشند.

سوال اساسی مقاله حاضر این است که: فلسفه آموزش علم جامعه شناسی چیست؟ برای جواب به سوال مذکور در دو بخش به ارایه استدلال پرداخته شد. ابتدا فلسفه پیدایش علم جامعه شناسی در دویست سال قبل در اروپا ناشی از یک سری ضرورت های اجتماعی و فکری دانسته شد. دوم به فلسفه آموزش جامعه شناسی بر اساس سه هدف علم: یعنی توصیف، تبیین و پیش بینی پرداخته شد. به این صورت که در حوزه توصیفی، علم جامعه شناسی می تواند توصیف های دقیقی از وضعیت موجود جامعه ارایه داده، مسایل اجتماعی را برای سیاستگذاران مشخص سازد. در حوزه تبیینی نیز نه تنها علل پدیده های اجتماعی بلکه معانی رفتارهای اجتماعی را مشخص نموده، ما را در یافتن راه حل ها کمک می کند. از طریق تبیین، بینش جامعه شناختی برای افراد حاصل می شود. از طریق تبیین از سوگیری های ذهنی آگاه می شویم. در نهایت با تبیین انتقادی و رسیدن به ریشه های حقیقی امور، بدیهی ترین امور جامعه مورد پرسش واقع می شوند. در حوزه پیش بینی نیز قادر است در مورد وضعیت آتی پدیده های اجتماعی ، برآوردهایی نموده، از این طریق سیاستگذاران را به برنامه ریزی اجتماعی وادارد. در نهایت، نتایجی درباره فلسفه آموزش جامعه شناسی به دست آمد و این راهکار اساسی مطرح گردید که آموزش جامعه شناسی زمانی اهمیت می یابد که از سوی جامعه و دولت مورد تقاضا قرار گیرد.

تفکر، دلمشغولی اندیشمندان در حوزه های معرفت و شناخت است و همین نکته دلیل بر گستردگی و عمق معانی آن است. امروزه آموزش با دو سوال، بر پایه "چه " و "چگونه" رو دررویی می کند. اینکه چه چیزی را آموزش می دهیم مهم است. اما مهمتر این است که این آموزش را چطور و چگونه و برای چه مقصودی انجام می دهیم. شناخت شناسی یا اپیستومولوژی از یک سو به عنوان ضرورت سازماندهی آموزش و نیز به عنوان خط رابط آموزش هدفمند، جهت دهنده مطالعه حاضر است. آموزش جغرافیا برپایه نظریه های یادگیری به منزله ورود به قلمرو فراگیران و دانش آموزان و نحوه پردازش تفکرآنان برای زندگی و ارتباط با محیط، به ویژه در جهان شبکه ای عصر حاضر است. این مقاله برای رمزگشایی مفاهیم و موضوع مورد بررسی، برای تحلیل، تلفیق و سنتز یافته ها با یکپارچه نگری با رفت و آمد بین ماکرو- میکرو یا قیاس- استقراء تلاش می کند چشم انداز جغرافیای آموزشی و آموزش جغرافیا را در مسیری کمتر شناخته شده در منابع موجود، پیش روی خوانندگان، به ویژه تعلیم دهندگان این علم قرار دهد.

این مقاله به بررسی رویکرد حاکم بر کتاب های درسی مطالعات اجتماعی در مدارس ایران می پردازد. به طور کلی می توان دو رویکرد را در آموزش مطالعات اجتماعی از یکدیگر متمایز کرد: رویکرد محافظه کار در آموزش مطالعات اجتماعی و رویکرد تحول گرا در آموزش مطالعات اجتماعی. رویکرد محافظه کارانه، چرایی آموزش مطالعات اجتماعی را برقراری نظم و حفظ تعادل جامعه می داند و رویکرد تحول گرا، چرایی آموزش مطالعات علوم اجتماعی را راهکاری برای تغییر و اصلاح وضع موجود معرفی می کند. ادعای این مقاله این است که رویکرد حاکم بر آموزش مطالعات اجتماعی در جامعه ایرانی رویکردی محافظه کارانه است. بررسی تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی و دوره متوسطه نشان می دهد که رویکرد حاکم بر آموزش مطالعات اجتماعی رویکردی محافظه کارانه است.

رشد و شکوفایی ابعاد وجودی انسان در فرآیند زندگی اجتماعی و تعامل با محیط شکل می گیرد. جوامع مختلف برای اداره بهینه امور و تعامل سازنده با یکدیگر و با محیط، نیاز به شناخت محیط پیرامون و نحوه ارتباط و تعاملات انسان با محیط دارند و سعی می کنند، این مهم را با فرآیند آموزش های مختلف به شهروندان به انجام برسانند. مهمترین مکانیسم موجود در نظام آموزشی برای نیل به این هدف مهم، از طریق «آموزش مطالعات اجتماعی» است ؛ چرا که افراد با محیط، ارزش ها، فرآیندهای اجتماعی، اقتصادی، تاریخی و فرهنگی و حقوق و مسیولیت های خود نسبت به دیگران آشنا می شوند.یافته های تحقیق که با روش توصیفی تحلیلی از منابع مختلف کتابخانه ای بدست آمده، حاکی از آن است که مکاتب و اندیشه های فکری و فلسفی مختلف، برای امور گوناگون از جمله در حوزه علوم، رویکردها و گرایش های خاصی را قایل هستند. از این رو معیارهای نظام علمی، اخلاقی و ارزشی خاص خود را دارند. در آموزش موضوعات اساسی حوزه معرفتی و مطالعات اجتماعی یعنی انسان شناسی، جهان شناسی و ارزش شناسی نیز، هر کدام به گونه ای متفاوت با محتوا برخورد کرده اند و آن را در مبانی علمی، محتوا و روش های آموزش مطالعات اجتماعی خود جای داده اند. در نظام تعلیم و تربیت رسمی کشور ما بر اساس مکتب فکری و فلسفه اسلامی، اهداف آموزش و آموزش مطالعات اجتماعی در شش ساحت اعتقادی و اخلاقی، اجتماعی و سیاسی، زیستی و بدنی، زیبایی شناختی و هنری، اقتصادی و حرفه ای و علمی و فناوری تعریف و مشخص شده است.

معلم تاریخ برای تدریس اثر بخش و توفیق در رسیدن به اهداف آموزشی به ابزارها و روش های مختلف نیاز دارد. یکی از مهم ترین ابزارهای معلم تاریخ در آموزش، منابع تاریخی است. منابع تاریخی به معلم کمک می کند تا درک بهتری از تاریخ در فراگیران شکل گیرد.   کتاب تاریخ یمینی و همچنین ترجمه آن یکی از کهن ترین متون تاریخی به ویژه در مورد تاریخ وزرا، احوال دولت سامانی، دوران ابتدایی غزنویان و دیگر حکومت های معاصر آن است. به سبب اهمیت اطلاعات، این کتاب همواره به عنوان یکی از منابع مهم تاریخ ایران در قرون چهارم و پنجم هجری مورد توجه مورخان بوده است. در این پژوهش تلاش شده است که با روش تاریخی و مطالعه مروری و با هدف تبیین جایگاه کتاب تاریخ یمینی در میان منابع تاریخی ایران، آن را  مورد بررسی و موشکافی قرار داده، جایگاه این کتاب در میان منابع معاصرش و همچنین اهمیت آن در تاریخ نگاری دوران بعد مشخص شود.

کسب مهارت های اجتماعی یکی از اثرگذارترین راهبردها در دستیابی کودکان و نوجوانان در ایجاد رابطه با همسالان و بهبود یادگیری در محیط های آموزشی است. هدف پژوهش حاضر بررسی کتاب مطالعات اجتماعی پنجم ابتدایی از حیث میزان برخورداری از مقوله های مهارت های اجتماعی می باشد. در این پژوهش از روش تحلیل محتوای کمی برای تحلیل متن کتاب مطالعات اجتماعی و از روش آنتروپی شانون جهت تحلیل اهمیت مقوله های مهارت های اجتماعی و مولفه های آن استفاده شده است. تحلیل های انجام شده پیرامون کتب مطالعات اجتماعی نشان می دهد همه مقوله های مهارت های اجتماعی (مهارت ارتباطی، مهارت گروهی و مهارت جرات ورزی) در کتب مطالعات اجتماعی پنجم ابتدایی مورد توجه قرار گرفته است و توزیع و حضور مولفه های مهارت های اجتماعی به ترتیب به مهارت دلیل آوردن، مهارت کارگروهی، مهارت بازخورد، مهارت شنود موثر، مهارت سازشی، مهارت بیان احساسات و در نهایت به مهارت کلامی پرداخته شده است و مهارت های دوست یابی، مهارت «نه گفتن» و مهارت انتقادپذیر بودن در کتاب درسی  جایگاهی ندارد.

کتاب: « روش تدریس علوم اجتماعی در دوره ابتدایی» اثر اکبر سلیمان نژاد با مشارکت انتشارات سمت، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی، شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی و دانشگاه فرهنگیان در سال 1397 به چاپ رسیده است. این کتاب مشتمل بر 6 فصل است که در فصل اول به کلیاتی در خصوص ماهیت، ضرورت و تعریف مطالعات اجتماعی، تاریخچه و کاربرد دروس علوم اجتماعی در زندگی روزمره دانش آموزان، ترسیم ارتباط علوم مختلف با علوم اجتماعی، اهداف آموزشی، عناصر مفهومی محتوای برنامه درسی مطالعات اجتماعی و نحوه سازماندهی آن ها پرداخته شده است.