نشریه تاریخ اسلام در آینه اندیشه ها
سال چهاردهم شماره 2 (پیاپی 22، پاییز و زمستان 1401)

نقش علما به ویژه علمای تشیع در پیشرفت و گرایش مردم به مذهب برکسی پوشیده نیست، عالمان شیعی در خراسان قدیم افغانستان کنونی با تلاش، مجاهدت و جان نثاری در شرایط سخت سیاسی و تقیه، نسبت به تبلیغ دین و مذهب اهتمام ورزیده و چه بسا در بعضی مواقع حتی با خریدن خطر، خود را به حاکمان نزدیک می کردند و در سیستم حکومتی وارد می شدند، تا از این طریق به مکتبتشیع خدمت نمایند، به مقتضای آن موضع مناسب اتخاذ می نمودند و صراط مستقیم را به شیعیان و محبان اهلبیت (نشان می دادند و هم با ابزارها و راه های موجود، ارتباط خود را با شیعیان در اقصی نقاط محدوده خراسان بزرگ برقرار می کردند. در نهایت، حاصل و نتیجه مجموعه فعالیتهای علمای شیعی چه به صورت مستقیم و چه غیر مستقیم با تالیف کتاب، تربیت شاگردان و تاسیس مدارس دینی موجب گسترش تشیع و مکتب اهلبیت (در این سرزمین بوده است.این بود که نقش ارزنده ای در انتشار و گسترش تشیع ایفا کردند.

منازعات قومی در افغانستان، از دوره احمدشاه ابدالی درانی آغاز شده است و همه عرصه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور را فراگرفت. ساختار سیاسی افغانستان برمبنای سیاست قومی، قوم حاکم استوار بوده است. قوم پشتون در همه دوره ها بر سرنوشت سیاسی مردم این کشور مسلط بود و در یک بازه زمانی فرصت کوتاهی برای قوم تاجیک فراهم گردید که با استفاده از شعار هماهنگی و همبستگی گروه های قومی غیر حاکم افغانستان، توانست این جایگاه را به دست آورد. اما از مشارکت و حضور گروه های قومی امتناع ورزید و به منازعات و جنگ ادامه داد تا به وسیله گروه طالبان سقوط کرد. در دوره پسا طالبان، انتظارات هزاره ها از حکومت این بود که در ساختار سیاسی حضور حداکثری داشته باشند و یا براساس توافقات کنفرانس بن که اقوام براساس جمعیت و نفوذیشان در ساختار سیاسی حاکمیت سهیم شوند و پس از تشکیل حکومت موقت، انتقالی و جمهوری اسلامی، عده ی بسیار اندک از شخصیت های هزاره  در ساختار حکومت افغانستان قرار گرفتند؛ اما دوره حکومت وحدت ملی، سیاست به شدت قومی گردید و سمت های دولتی درمیان دو گروه قدرت قومی - پشتون و تاجیک - توزیع گردید. در این دوره، ناامنی ها، کشت و کشتارجمعی در مناطق هزاره نشین گسترش یافت و سرانجام سقوط جمهوریت به وقوع پیوست.

در تاریخ معاصر افغانستان به ویژه بعد از حکومت عبدالرحمان و قتل عام هزاره توسط او که باعث مهاجرت عده ی زیادی به خارج از کشور گردید، عده ای از عالمان دینی نیز به نجف اشرف مهاجرت کردند و در آن حوزه کهن به تحصیل علوم اسلامی پرداختند. این پژوهش در صدد است جایگاه و نقش فرهنگی علمای شیعه افغانستان در حوزه علمیه نجف اشرف را تبیین و تحلیل کند. این پژوهش با روش گردآوری داده های کتابخانه ای و به شیوه توصیفی تحلیلی انجام گرفته است. دستاورد این پژوهش این است که عالمان مهاجر شیعی افغانستان به حوزه علمیه نجف، از جهت علمی و فرهنگی نقش آفرین بوده است. آنان افزون بر تدریس و تعلیم، تدوین کتابهای علمی، در زمینه ی خطابه و منبر نیز فعالیت داشته اند. چنانکه در ایام وفیات و موالید ایمه معصومین ع برنامه های سخنرانی، جشن سرور و عزاداری داشتند و سخنرانان بنام و صاحب آوازه ای مانند محقق خراسانی به خطابه و منبر می پرداخته است. همچنین در ساخت مراکز علمی مانند ساخت مدارس علمیه، مساجد و حسینیه نیز نقش موثری داشته اند.

غزنویان به عنوان یک دولت نظامی محور از ارتش قدرتمند برخوردار بود که پیروزی های مکرر در نبرد با دشمناناش بدست می آورد. ارتش غزنوی از عناصر نژادی متعدد شامل ترک، هندو، دیلم، کرد و عرب تشکیل شده بود. عوامل متعدد در استحکام قدرت و پیروزی های نظامی غزنویان نقش داشتند. عواملی مانند وجود تعداد فراوان غلامان جنگجو و چابک ترک و هندو، سواره نظام چابک و سریع، ثروت فراوان، قاطعیت و اراده مستحکم پادشاهان غزنوی در این امر دخیل بودند. یکی از مهمترین عوامل پیروزی های مکرر نظامی حکومت غزنویان در نبرد با دشمناناش استفاده از غلامان تحت اسم غلامان سرایی/غلامان خاصه بود. غلامان خاصه در واقع گلچین از غلامان با استعداد و با مهارت جنگی بالا از میان غلامان معمولی بود که تحت فرماندهی مستقیم سلاطین غزنوی قرار داشتند، بود. آنان از امکانات بهتر، لباس های خوب تر و حمایت بیشتر سلاطین غزنوی برخوردار بودند و معمولا در مواقع مهم و جنگهای متعدد به  نوان نیروی فاتح وارد میدان می شدند و تقریبا در همه موارد با پیروزی بر می گشتند. در این تحقیق تلاش شده است که نقش این گروه از غلامان را در پیروزی های نظامی غزنویان در برابر دشمنان اش بررسی شود.

عبدالرحمن عامل انگلیس، پس از توافق با انگلستان، به هزارستان حمله می کند و بامیان که یکی از قطب های اصلی قدرت هزاره ها بود، به فجیع ترین شکل مورد تاخت و تاز قرار گرفت و این قتل و عام به حدی بود که باعث گسست بین نسلی مردم هزاره قرار گرفت. تمام افراد باسواد و ملاها و بیکها که حافظه مردم از لحاظ علمی و فرهنگی و تاریخی و اجتماعی بود، از دم تیغ گذرانده شده و در بامیان بازماندگان آن حوادث بازگو کردند. قتل و عام به حدی بود که گروه های مخوف تجسس تشکیل شده از سوی عبدالرحمن حتی از دوردست ترین قریه های بامیان نیز افراد فوق الذکر را دستگیر و اعدام کردند، حتی اطفالی که هیچ گناهی نکرده بود، فقظ به خاطر باهوش بودن نیز اعدام کردند تا مبادا مردم هزاره سروسامان بگیرند و علیه حکومت قیام کنند.

نهاد خانواده در افغانستان در دو دهه ی اخیر، با روی کارآمدن «نظام جمهوری اسلامی افغانستان» از سال 2001تا 2021م، دچار تغییر و تحولات فرهنگی شده است. از مهمترین این تحولات میتوان به تغییروتحول در سنت ازدواج و همسرگزینی، الگوهای سبک زندگی در خانواده ها، نگرشها و الگوهای فرزندآوری و کاهش آن، تغییر در نگرشها و الگوهای طلاق و افزایش آن، تغییر شکل صمیمیت در روابط شخصی خانواده ها اشاره کرد. بدون تردید این تغییر و تحولات آسیب جدی بر فرهنگ دینی جامعه و خانواده افغانستانی به جا گذاشته که در این تحقیق به آن پرداخته شده است. ضرورت پرداختن به این مسیله از آنجا است که در این سرزمین نهاد خانواده بر اساس آموزه های دینی بنا نهاده شده و از سابقه فرهنگ دینی بیش از چند قرن برخوردار بوده است اما در دو دهه اخیر با حضور نیروهای کشورهای غربی و تبلیغات گستردهی فرهنگ غربی از طریق رسانه ها تغییر بسیار سریع در عرصه فرهنگی رخداده و آسیب شدید بر سلامتی اخلاقی و رفتاری خانواده وارد گرده است. هدف این تحقیق شناسایی آسیب ها و ارایه راهکارهای متناسب با یافته های تحقیق است.