نشریه حدیث حوزه
سال سیزدهم شماره 1 (پیاپی 24، بهار و تابستان 1401)

در دانش فقه‌الحدیث، نگرش محدثان جامع‌‌نگار به موضوعات حدیثی، اهمیت بسزایی دارد. در جایی که محدث نظرش را آشکارا نگفته باشد، دستیابی به نگرش او، نیازمند برخی مهارت‌‌هاست. پیشنهاد نوشته پیش رو، تحلیل عنوان‌‌دهی مولف و دقت در گزینش و چینش احادیث باب است. دسته‌بندی و روایت‌کردن یا روایت‌نکردن احادیث مرتبط با باب از سوی مولف، راهنمای خوبی برای حدس‌زدن نظر محدث جامع‌نگار است. این نوشته با به‌کارگیری این شیوه در موضوع اخلاقی «عفاف» کوشیده، عملی‌بودن پیشنهاد مزبور را نشان دهد. یافته‌های برآمده از چهار جامع حدیثی کافی، وافی، وسایل الشیعه و بحار الانوار نشان می‌دهد که می‌توان از این طریق به نگرش محدثان جامع‌نگار در سه عرصه معناشناسی، ارز‌‌ش‌‌گذاری و کارکردشناسی نزدیک شد.

بسیاری از اطلاعات درباره انظار و آرای علمی اندیشمندان پیشین شیعه را می‌‌توان در لابه‌لای نگاشته‌‌هایشان به‌دست آورد. شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه، از جمله اندیشمندانی است که به‌جهت تعدد آثار ارزشمندشان به روش‌‌های ابتکاری و نو در موضوعات مختلف دانش‌‌های اسلامی، اطلاعات علمی فراوانی در لابه‌لای نگاشته‌هایشان قابل دست‌یابی است. در دسترس‌نبودن آرای رجالی شیخ صدوق& همواره مورد توجه اندیشمندان و رجالیان قرار گرفته، اما به‌دلایلی مانند از بین‌رفتن و با ناپدیدشدن بسیاری از نگاشته‌‌های ایشان، این موضوع قابل بحث و بررسی بوده است. مرحوم صدوق افزون بر سند و یا مصدر، مجموعه عوامل قراین و شواهد را برای وثوق و اعتماد به احادیث را در نظر داشته است. این نوشتار، تلاش دارد با بهره‌‌گیری از آثار حدیثی ایشان و لابه‌لای توضیحات و تذییلات متنوع ذیل برخی احادیث از جمله نقد سندی و یا اشارات رجالی به معرفی آرای رجالی این شخصیت حدیثی در ضمن بیان موردی از آنها اشاره نماید.

تعداد قابل توجهی از احادیث امامیه به‌ویژه در حوزه امامت و ولایت، تاویلی است. احادیث تاویلی در این پژوهه، احادیث باطنی، جری و تطبیق و متداعی را در برمی‌‌گیرد. فارغ از احادیث تاویلی قابل فهم، ظاهر برخی از این احادیث تاویلی، غیر منطقی، فراعرفی یا نامفهوم به نظر آمده و اعتبار و صدور چنین احادیثی را با مشکل مواجه می‌‌کند. گاه نیز بستر اتهام‌‌زنی به امامیه را فراهم آورده است. چالش بنیادین در تعامل با چنین احادیث تاویلی، کاستی در فهم، دشواری فهم و گاه فهمیده‌نشدن معنا و مقصود شماری از آنهاست. رویکرد شایع، توقف در فهم معنای حدیث و برساخته‌شمردن آن با توجه به آسیب‌‌ سند و نااستواری متن است. اما این پژوهه برای دریافت مقصود این‌گونه احادیث تاویلی و یا دستیابی به ابعاد فزون‌‌تری از معنا و مقصود، راهکار بهره‌جستن از فضای صدور احادیث را مقدم می‌‌دارد. تجمیع شواهد و قراین تاریخی، دستیابی به فضای صدور و انتقال ذهن به معنا و مقصود حدیث تاویلی را ممکن می‌‌سازد، نمونه‌‌های بررسی‌شده نشان می‌‌دهد که این دست احادیث تاویلی با فراز و فرودها، رخدادها و چالش‌‌های شیعه و امامیه در عصر معصومان مرتبط است و توجه به مواردی چون «راهبرد مبارزاتی صادقین8 در قبال قیام‌‌های ضداموی»، «تردیدافکنی مرجیه درباره عاقبت‌‌بخیری امام علی×»، «انکار شایستگی‌‌ و مشروعیت امام علی× توسط مخالفانی چون عثمانیه»، «یادکرد فضیلت معیار در جانشینی رسول‌الله|» فهم احادیث تاویلی مرتبط را مقدور ‌‌ساخته و کارآمدی راهکار مورد نظر را نشان می‌‌دهد.

یکی از اعمالی که در روایات اسلامی برای آن ثواب فراوانی بیان شده زیارت امام حسین× است. برابری ثواب یک عمل با عمل دیگر از جمله موضوعاتی است که در آموزه‌‌های دینی به آن اشاره شده است. عبدالعظیم حسنی از محدثان بزرگ شیعه است. در روایتی از امام هادی×، زیارت عبدالعظیم× برابر با زیارت امام حسین× دانسته شده است. از آنجا که حدیث مذکور، خبر واحد بوده و موضوعی مهم یعنی برابری زیارت غیرمعصوم با سیدالشهداء× را بیان نموده، اعتبارسنجی آن ضرورت می‌‌یابد. کاربردی‌بودن این موضوع از یک ‌‌سو، تک روایت‌بودن حدیث و همچنین ارسال آن از سوی دیگر اهمیت مطلب را دوچندان نموده است. پژوهش پیش ‌‌رو با بهره‌‌گیری از همه قراین موثر در اعتبارسنجی حدیث، جایگاه حقیقی صدور روایت را بررسی و تحلیل نموده و یافته این تحقیق، اثبات امکان صدور روایت مورد نظر از معصوم× است. این تحقیق در دو بخش بررسی اعتبار حدیث و پاسخ به شبهات احتمالی، تنظیم شده است.

احساس تنهایی، تجربه ذهنی ناخوشایندی است که فرد نوعی تهی‌بودن و خلا درونی را احساس می‌کند. در‌صورت بروز این احساس، نقصی جدی در شبکه ارتباطی اجتماعی شخص اتفاق می‌افتد. از دیگر سو، بنابر باور برخی از محققان علوم دینی این مکانیزم روان‌‌شناختی، با ایجاد علقه و پیوند با خداوند، قابل دفع و رفع است؛ و این امر درونی پاتالوژیک می‌تواند با پی‌‌جویی و رویارویی جدی با آن، کنترل گردد. پژوهش پیش‌‌رو، با روش توصیفی- تطبیقی و با ابزار کتابخانه‌‌ای، نظرات برخی روان‌‌شناسان را بر اساس آموزه‌های قرآن و حدیث، مورد ارزیابی قرار داده و با مقایسه تطبیقی، به پی‌‌جویی و چاره‌اندیشی در این‌‌ باره پرداخته است. برابر یافته‌های این نگاره، راهکارهای اجتماعی گروهی از رهیافت‌‌ها هستند که در مقابل فردیت قرار دارند و در چهار گروه (ایجاد نظام‌های حمایتی، فعالیت‌‌های گروهی، ازدواج و اشتغال) توصیف می‌‌شوند. با این بررسی، می‌توان هم‌‌راستا و هم‌جهتی برخی نظرات روان‌‌شناسی و آموزه‌‌های قرآن و حدیث را تایید نمود و بر عدم تهافت؛ بلکه هم‌‌سویی و مکمل یکدیگر بودن آن‌‌ها، تاکید ورزید.

ولایت اهل‌بیت^ اصل و اساس دین اسلام و از مهم‌ترین آموزه‌های عقیدتی آن و مورد تایید و تاکید خدا و پیامبران و اهل‌بیت^ است. آیات قرآن، روایات ایمه و همچنین زیارت جامعه کبیره که از امام هادی× صادر شده، ارزش ولایت را بیان کرده و به ولایت‌پذیری اهل‌بیت^ امر فرموده و به برکت قبولی آن آثار دنیوی و اخروی انسان را ترسیم نموده‌اند. به همین جهت، هدف تدوین این مقاله در پاسخ به این سوال که آثار ولایت اهل‌بیت^ در زندگی اخروی انسان از منظر زیارت جامعه کبیره چیست؟ با روش توصیفی تحلیلی و گردآوری اطلاعات از طریق کتابخانه‌ای به یادکرد این آثار و تحلیل چگونگی ترتب این آثار در اثر التزام به ولایت اهل‌بیت^ می‌پردازد. نتایج این پژوهش آثار ولایت اهل‌بیت^ در زندگی اخروی انسان مواردی همچون «کفاره گناهان به برکت قبولی ولایت بندگان مقرب الهی^»، «مورد شفاعت قرار گرفتن در روز جزا»، «پذیرفته شدن اعمال و عبادات در اثر ولایت خاندان پیامبر اکرم|»، و «ورود به بهشت الهی در پرتو ولایت»، از زیارت جامعه کبیره استخراج شده و ادله عقلی و نقلی این آثار مورد تحلیل و تببین قرار گرفته است.

قرآن کریم و روایات اهل‌بیت موضوع استکبار را با تکرار فراوان و مصادیق متعدد مطرح کرده‌اند. مستکبران و گردنکشان عالم برخوردار از ویژگی‌ها و صفاتی هستند که لازم است این صفات شناخته شود تا شناخت آنها سهل‌تر و مبارزه با آنها و اقدامات آنها مدیریت بهتری شود. هدف این تحقیق، شناساندن اقدامات و خصایص اصلی زورمداران متکبر است. بررسی آیات و روایات و سیره اهل‌بیت و مطالعه اقدامات و توطیه‌های دولت‌های استکباری تاریخ مثل فرعون، قریش و معاویه و... ماموریت این پژوهش بوده است. جمع‌آوری این ویژگی‌ها در یک تحقیق و استفاده از آیات، روایات، سیره و تاریخ از نوآوری‌های این مقاله شمرده می‌شود. پیمان‌شکنی، تحقیر ملت‌ها، خشونت و دروغ‌گویی از ویژگی‌هایی است که در این پژوهش بررسی می‌شوند.