نشریه مطالعات نقد ادبی
پیاپی 35 (تابستان 1393)

سید محمد رضا میرزاده عشقی (1273 - 1303 ه. ش)، شاعر نام آشنای عهد مشروطیت، از رجال پرکار روزگار خود است. او اگر چه در حوزه ی شعر سیاسی و اجتماعی شاعری بزرگ و نامدار محسوب می شود لیکن از نظر ادبی و آشنایی به فنون و تکنیک های شعری دست توانایی ندارد و هنوز به اوج هنر شعری خود نرسیده است. در این مقاله تلاش می شود با بررسی محور ادبی اشعار عشقی، میزان شناخت و تسلط او بر حوزه های مختلف این محور سبکی مشخص و نقاط قوت و ضعف او معلوم گردد. عشقی در قالب های شعر دست به نوآوری زده و یکی از کسانی است که اولین شعر نو را به او نسبت می دهند. او در دیگر قالبهای سنتی نیز دستکاری کرده چنانکه مسمط ترجیعی را ساخته ی او می دانند. در وزن شعر اگر چه خواهان ایجاد تحول بوده لیکن به خواست مطلوب خود نرسیده است. اغلب صور خیال او کلیشه ای و قدیمی است، لیکن تشبیهات زنده و پویا که بعضا در بافت شعر جریان پیدا می کند کم و بیش بر جاذبه ی اشعاش افزوده است. در بین آرایه های ادبی بیشترین تلاشش برای تقویت موسیقی شعر از رهگذر جناس ها و تکرارها، و ایجاد تداعی معانی از طریق تضادها، مراعات النظیرها و تلمیح هاست. در باب تلمیح نیز نشان می دهد که با وجود علاقه مندی به ایران باستان، شناخت چندانی از فرهنگ و تاریخ باستان ایران ندارد.

جوهر هنر از جمله شعر ، زیبایی است و علمای بلاغت ،بدیع را علم آرایش کلام می دانند . مقاله ی حاضر، اشعار فدایی مازندرانی (از برجسته ترین سوگ سرایان عاشورایی) را از منظر علم بدیع ،آرایه های ایهام و لف و نشر (بدیع سنتی) و حسامیزی و پارادوکس (بدیع نو) مورد تحلیل و بررسی قرار داده است . آرایه ی ایهام در اشعارفدایی، دارای بیشترین بسامد است وبه دنبال آن ایهام تناسب دربرخی ازابیات مشاهده می شود . فدایی آرایه ی ایهام را درقالب عناصرطبیعی وآیینی - دینی به صورت هنرمندانه به کارگرفته ،گاه از اصطلاحات ومقام های موسیقی درقالب ایهام برای بیان اندیشه ها و مضامین دینی سودجسته است.در ابیاتی که  زیبایی های عاشورایی آن  مورد بررسی قرارگرفته ، لف و نشر مرتب ، بسامد بسیار بالاتری دارد . هم چنین آرایه های « پارادوکس »  و « حسامیزی » در مقتل فدایی ، بررسی و بسامد کاربرد آن ارایه شده است .

جورج شکور ادیب معاصر مسیحی از لبنان ، برای رسول خدا  و خاندان ایشان احترامی ویژه قایل است. از جمله آثار وی، ملحمه الرسول  است که در بیش از هزار بیت سروده شده و به وقایع تاریخی از ولادت تا وفات رسول خدا  اشاره کرده است.  شکور در این ملحمه رسول خدا  را پیام آور دوستی و محبت معرفی نموده ، ایشان را میراث دار پیامبران گذشته می داند که همان روش و شیوه آنها را ادامه داده است. وی ضمن بیان حوادث زندگی رسول خدا به ترسیم فضایل اخلاقی و ویژگی های ایشان پرداخته و امانتداری، صداقت، وفای به عهد و صبر و استقامت رسول خدا  را می ستاید.

در برخی از سروده های اعراب دوره پیش از اسلام مضامینی دیده می شود که نشان دهنده فرجام اندیشی وتوجه به سرنوشت آدمی پس از مرگ است از سوی دیگر نظر برخی محققان آنست که اکثر ابیات و اشعاری که در بردارنده این گونه مفاهیم است ساخته و پرداخته راویان است که پس از اسلام سروده شده و به شعرای آن دوره نسبت داده شده است.در این مقاله ضمن بررسی اعتقادات اعراب پیش از اسلام نسبت به زندگی پس از مرگ ,  از دیدگاه قرآن کریم و مورخان ؛، صحت و سقم آن اشعار مورد بررسی قرار گرفته و مشخص شده است که موضوعات این اشعار یا درباره پاداش وجزا به کردار آدمی  است و یا درباره پی کردن شتران بر قبرها   و دفن اموال با مردگان جهت استفاده مرده از آن در سرای دیگر است . قرآن کریم در آیات بسیاری به انکار جاهلیان نسبت به حیات مرگ تصریح فرموده است . و پی کردن شتران بر قبرها در اشعار معتقدان به ادیان آسمانی  همچون پیروان دین حنیف یا  مسیح نیامده است . علاوه برآن ادعای ارتباط این امر با عقیده اعراب درباره حشر آدمی به شکل پیاده یا سواره ؛ با عقل و ذهنیت بدوی و بیابانی مناسبت و هماهنگی ندارد و این عادت جزء هیچ کدام از اصول عقاید ملت سامی نژاد نیست . دفن اموال با مردگان نیز نشانه تاثیر پذیری عربها از برخی همسایگانشان همچون مصریان است. مضامینی هم که در اشعار سموال در ارتباط با حیات پس از مرگ آمده است علاوه بر تشابه با مفاهیم قرآن کریم که نشان  دهنده ساختگی بودن آنها  پس از اسلام است ، حتی با تعالیم دینی تورات  همخوانی ندارد. و اشعاری که در این باره از امیه بن ابی الصلت واعشی ذکر شده است نیز ساختگی است .

اهمیت جایگاه قافیه و ردیف در آثار منظوم فارسی بر کسی پوشیده نیست . قافیه و ردیف همواره در خدمت صورت و معنا و در تنظیم سخن آهنگین بسیار مفید و موثر می باشد . در میان سخنوران ایرانی مولوی در سرایش غزلیات خویش از قافیه و ردیف به شیوه های گوناگون و هدفمند بهره برده است . در غزلیات او قافیه و ردیف بیشتر جهت آهنگین نمودن و موسیقایی کردن سخن منظوم می باشد. بیش از ½  غزلیات او از فراوانی ردیف برخوردار است و در میان انواع ردیف، ردیف فعلی موجب پویایی ، جنبش و حرکت در شعر شاعر گشته است و این ردیف های فعلی بیشتر ردیف های طولانی هستند که تکرار این ردیف ها حرکات سماع را تداعی می کند و جنبه غنایی شعر را افزون می سازد .  در کنار ردیف فعلی ردیف های اسمی ، گروهی ، جمله ای ، ضمیری ، صفتی و حرفی از کارکردهای ویژه برخوردار است که فراتر از هنجارهای ادبی و ناشی از شیوه خاص هنری مولوی می باشد .