نشریه مطالعات نقد ادبی
پیاپی 33 (زمستان 1392)

میرنجات شاعر قرن دوازدهم و از شاگردان طراز اول صایب تبریزی و از منشیان شاه سلیمان صفوی است که آثار بسیاری از او به جا مانده از جمله نسخه خطی ترکیب بندی در هجو صدر به شماره 4313 موجود در کتابخانه دانشگاه تهران، که در استقبال ترکیب بند مشهور محتشم کاشانی شاعر قرن دهم سروده شده است؛لذا در این پژوهش با توجه به اهمیت کمی و کیفی استقبال در ادب منظوم فارسی ضمن بیان علل استقبال میرنجات از محتشم، به مقایسه ساختار سبکی هردو ترکیب بند از نظر سطح زبانی ، سطح آوایی (موسیقی بیرونی و درونی) سطح لغوی، نحوی، فکری و سطح ادبی پرداخته تا به میزان تاثیر و تاثر اشعار این دوشاعر بر یکدیگر پی ببریم. در پایان مقایسه سبکی این دو شاعر می بینیم، میرنجات خلاقانه و در کمال نوآوری، مرثیه بی نظیر محتشم را در مضمونی متضاد با بسامد بالایی از واژگان هجو آمیز در مسیر فکری خاصی چنان به خوبی استفاده نموده که می توان او را از شاعران مبدع و مضمون آفرین سبک هندی قرار داد.

همواره، رابطه ی  یک به یکی میان معنا و خود واژه وجود ندارد و آنچه در فرهنگ های لغت، ثبت می شود تنها بخشی از معنای واژه است. اطلاعاتی که کاربران زبان در گفتگو  رد و بدل می کنند، بیشتر از معانی لغت نامه ای واژه ها می باشد و با بررسی کاربردشناسانه ، حاصل می شود. معنای کاربردشناختی ، بخش دیگری از معناست  که فوق العاده متغیر است و در بافت کلامی مشخص می شود و به عوامل زیادی وابسته است .در این پژوهش به بررسی سبک شناختی  طنز در شعر احمد شاملو  با ارجاع به ایدیولوژی به عنوان عامل برون بافتی و مد نظر قرار دادن یکی از رویکردهای مطرح در کاربرد شناسی که اصل تخطی یا اصل عدم همکاری، نام دارد و همتای منفی اصل همکاری« گرایس» است، پرداخته می شود. این اصل در سال 1999 توسط« آتاردو» هدف قاعده مند کردن تخطی هایی که از اصول گرایس صورت می گیرد، مطرح شده است.  بر اساس نتایج به دست آمده از تجزیه و تحلیل داده های این تحقیق ، ظهور طنز در آثار یک شاعر ناشی از روحیه ی نقادی و تعهد به انسان و جامعه است. بیان نابسامانی های زندگی اجتماعی ، معضلات اخلاقی و ناملایمات سیاسی در پوشش ریشخند و شوخی، منجر به طنز درشعر شاملو شده است که از بن مایه های آنبا توجه به لایه ی ایدیولوژیک شعر، می توان انتقاد به ارتجاع، ریا، سرکوب اجتماعی، جهل و دروغ را نام برد که شاعر دردمند ، گاه سرخوشانه و گاه به تلخی در لایه های مخلف کلام آنها را نشان می دهد. تخطی از اصول همکاری یکی از مهمترین ویژگی های کاربرد شناختی طنز است و به طور خاص مشخص شد که نقض اصل ارتباط پرکاربردترین شیوه ی ساخت طنز در شعر طنز شاملو است .

ابر مرد در تفکرنیچه در آخرین مرتبه ی انسانی ، به عنوان خلاصه و ذنابه ی انسان ،چنان  موجودی برتر؛هم در زمینه ی ویژگی ها و هم در جایگاه کارکرد، معرفی شده است. در  این مفهوم ،شاملو نیز به عنوان متفکر وشاعر نظریه ای  شبیه به نگرش نیچه  در اشعارش مطرح می کند، شعر او روایتگر آزادگان است، روایت انسانی است که اگر در طول تاریخ انسانی بر خلاف قواعد حاکم بر جامعه حرکت کند و آنها را نپذیرد، محکوم به خاموشی است  ، اما  شاملوهمانند نیچه با "نه گفتن ویرانگر وآری گفتن آفرینشگراو به هستی" برایش ارزش خاصی می آفریند. ابر مردنیچه وشاملو هر دو حایز چنین ویژگی هستند و با بنیان های حاکم برزمانه ی خود  به مبارزه بر خاسته اند،نقش مفهوم ابرمرد یا ابرانسان  در کنکاش اندیشه ی نیچه وشاملو وهمچنین دستیابی به آراء این دو متفکررا نمی توان  نادیده گرفت،اما گو آنکه در عین شباهت هایی، در برخی زمینه ها ، تفاوت هایی نیز بین مفهوم ابر مرد  این دومتفکر ، دیده می شود . نگارنده در این جستار بر آن است که به  بررسی و نقد شباهت ها و تفاوت های دیدگاه این دو صاحب نظر،درباره ی آموزه ی ابر مرد و یا ابرانسان بپردازد.

سده ی ششم هجری دوران شکوفایی علوم ادبی واسلامی بود. دانشمندان بزرگی دراین دوران زیستند و آثاری گرانسنگ از خود برجای نهادند: طبرسی، ابوالفتوح رازی، زمخشری، بیهقی، ابن جوزی، ابن فتال نیشابوری وابن اثیر از شمار این عالمانند. یکی از این دانشمندان ذوالفنون ابن شهرآشوب مازندرانی بودکه پس از بهره گیری از استادان نامی به تالیف آثاری ارزشمند دست یازید. تسلط ابن شهرآشوب برادبیات و شعر عربی در آثار او نمایان است . ازاو چند قطعه شعر نیز بر جای مانده است. وی در آثار قرآنی خود نیز از قواعد عربی و نحوی و صنایع ادبی و بلاغی فراوان بهره برده است. در این نوشتار جایگاه ادبی این عالم جامع واکاوی و سروده های وی ، تحلیل و بررسی شده است.

شکل مفرط بدبینی و یاس در ساحت عقلی و عاطفی روشنفکران که آن را «یاس فلسفی» می خوانند، پدیده  ای رایج در اندیشه و آثار شاعران و روشنفکران ایران در سده ی بیستم است که در گذار از نظام سنتی به جامعه ی متجدد و قانون مدار کوشیدند و در راه آرمان های خود شکست های سختی را نیز تجربه کردند. از آن میان میرزاده ی عشقی یکی از شاعران تندخو و کنشگران بالفعل سیاسی است که عمر کوتاه خود را در مبارزه با استبداد سنتی و ستیز با باطل گذراند و سرانجام جان باخت. درون مایه ی اصلی آثار و اشعار عشقی اعتراض و انتقاد آتشین با صبغه ی بدبینی و یاس فلسفی متاثر از روحیات شخصی و سیاست پیشگی و روزنامه نگاری او و شکست های سیاسی و اجتماعی جامعه ی ایران است، که در سروده ها، مقالات، نمایش نامه های منظوم و دیگر تجربه های شعری او بازتاب یافته است.

توجه به بلاد شرق از جمله موضوعاتی است که در شعر شعرای معاصر ایران و مصر و کشور های همجوارشان خود نمایی می کند . از این رو مقاله ی حاضر به بررسی این درونمایه ی مشترک در شعر دو شاعر هم عصر ’ " احمد شوقی " ’شاعر مصری و " محمد تقی بهار " ’شاعر ایرانی می پردازد . این دو شاعر با وجود آنکه در دو کشور مختلف زندگی کرده اند ولی هر دو به بلاد شرق توجه داشته و این اهتمام ، نشان دهنده ی اشتراکات دینی ،فرهنگی و اجتماعی دو ملت ایران و مصر می باشد . ضمن بررسی تطبیقی دیدگاه این دو شاعر و بیان وجوه تشابه و افتراق نظر آنها در حوزه ی خاوردوستی ، به نظر می رسد شرق از دیدگاه شاعر فارسی زبان ، گستره ی وسیعتری دارد و قومیت در شعر او جایی ندارد.