نشریه مطالعات نقد ادبی
پیاپی 27 (تابستان 1391)

رستم همواره در شاهنامه به دلیل عملکردهای مثبت خود مورد ستایش ایرانیان وتورانیان قرار گرفته است اما او در نبرد با سهراب، خصایل منفی و عملکردهای نادرستی دارد. این پژوهش با روش تحلیل محتوایی، شخصیت رستم را از دیدگاه روانشناسی در چهار بعد: بی مسیولیتی، هراس، ضعف قدرت و شخصیت و خلاف گویی، بررسی نموده و در پی اثبات دو نکته است: نخست آنکه لازم نبود رستم با تلاشی تصنعی، هویت خود را از سهراب پنهان کند زیرا سهراب در هر صورت، دشمن ایران و ایرانی بود و باید بر دست رستم ، حتی اگر فرزند رستم هم بود، کشته می شد زیرا در غیر این صورت سرزمین آرمانی ایران، نابود می شد. بنابراین به نظر می رسد که بر خلاف نظر فردوسی، تقدیر در این ماجرا، نقشی نداشته است و رستم باید انتظارات ایرانیان را مبنی بر پیروزی بر دشمن، برآورده می ساخت؛ ا و نمی توانست به گونه ای دیگر عمل نماید. دیگرآنکه هجیر و پس از او رستم، در این نبرد، سهراب را با سخنان خلاف واقع فریفتند و سهراب هم به دلیل زودباوری و صداقت خود، در دام نیرنگ رستم گرفتار و کشته شد

هر شاعری به طور طبیعی تحت تاثیر شاعران پیش از خود قرار می گیرد. در میان عناصر تشکیل دهنده شعری صورخیال (تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز) جایگاه ویژه ای دارد. هاتفی خرجردی (927 22/814 ه .) از شاعران برجسته ای است که به نظیره گویی خمسه نظامی پرداخته. در میان این نظیره ها هفت منظر (نظیره هفت پیکر نظامی) به جهت نو بودن هفت داستان آمده در آن قابل توجه است. هاتفی در زمینه صورخیال بیش از همه از خال خویش، جامی تاثیر پذیرفته است زیرا جامی علاوه بر پیوند خویشاوندی، بزرگ ترین شاعر سده نهمه . (عصر شاعر مذکور ما) است. در مقاله تاثیرات جامی در پنج زمینه؛ تشبیه، استعاره، کنایه، مجاز و صفت هنری نشان داده شده است. از سوی دیگر در پی نوشت در جدولی میزان تاثیر شاعران پیشین بر هفت منظر نشان داده شده است. البته باید توجه داشت هاتفی خود در منظومه یاد شده، تصاویر شاعرانه بسیار نویی هم به کار برده، ولی در این مقاله تلاش شده تا تاثیر جامی بر شکل گیری و استفاده صورخیال هاتفی در هفت منظر نشان داده شود.

به نظر دانشمندان بلاغت یکی از ترفندهای رسایی کلام و شیوایی سخن در ادبیات کوتاه گویی (الإیجاز: brachylogy/brevity) است (نک، زیدان، 1/48) که حتی برخی آن را مرادف بلاغت می دانستند؛ (جاحظ، بی تا، 1/64، ابن رشیق، 1988م، 1/418؛ ابن اثیر،1998م، 2/55) و به معنی بیان معانی مورد نظر با کم ترین واژگان ممکن و به منظوری بلاغی است، بی آنکه ابهامی در فهم کلام ایجاد شود، (جاحظ، بی تا، 2/8؛ ابن رشیق،1988م، 1/431؛ تفتازانی، 1409ق، مختصر،199، همو، شروح التلخیص،1412، 3/159؛ حموی، 1987م، 2/274؛ رازی،1360، 377) اما گاهی نیز ادیب، به منظور افزایش اثرگذاری سخن یا لذت بخشی آن، از این ترفند عدول می کند و به آفرینش ساختاری نو و آرایش سخن خویش رومی آورد، در نتیجه از اصول، روش ها، مهارت ها، و شگردهای دیگری کمک می گیرد، تا کلامش گیراتر و سخنش اثربخش تر بنماید، و ما اکنون درصدد بیان یکی از این ترفندهای آرایش سخن و بررسی انواع، کاربردها و تاثیر آن در ادبیات هستیم، این شگرد هرچند در کتاب های بلاغت تحت عناوین گوناگون بیان شده است، و یا گاهی به برخی از آن ها اشاره ای نشد، اما ما برآنیم تا، بر خلاف شیوه ی دانشمندان بلاغت، همه را تحت یک نام و با عنوان صنعت <تکرار> بیاوریم، سپس به تقسیم بندی آن بپردازیم و با استفاده از شیوه ی تطبیقی در متون عربی، فارسی و گاهی انگلیسی، آن را بررسی کنیم، و خوانندگان در طی بحث پی خواهند برد که تمام این شگرد های ادبی نوعی تکرار است اما با عناوین متفاوت.

موضوع اصلی این مقاله به بررسی قوه خیال وجایگاه آن در مراتب هستی انسان وتجرد آن ازنگاه ملاصدرا اختصاص دارد . شناخت نفس ومراتب آن به ویژه قوه خیال درسیر اندیشه ملاصدرا اهمیت بنیادی دارد قوه خیال درواقع ، ازیک سو پیوند میان جهان طبیعت وجهان وراء طبیعت بشمارمی آید ، وازسوی دیگر ، آگاهی حسی واگاهی عقلی انسان رابه یکدیگر مرتبط می سازد .به سخن دیگر ، آگاهی خیالی میان دوآگاهی حسی وعقلی قرارداد تاگسست این دوآگاهی راجبران نماید . افزون براین ، اثبات تجرد قوه خیال نقش بسیار مهمی درتبیین معاد جسمانی دراندیشه ملاصدرا دارد . دراین نوشتار تلاش شده است تااین مساله ، یعنی تجرد قوه خیال که جزء نوآوریهای ملاصدرا محسوب می گردد تبیین شود .

وزن شعرآزاد نیمایی با حفظ کیفیت عروض سنتی و امکان تغییر در کمیت آن، درحقیقت ادامه ی همان وزن عروض سنتی وقابل تقطیع است. می توان آن را قالبی نو وکامل تراز قالب های شعرکهن فارسی دانست که با نوآوری هایی درکاربرد وزن و قافیه همراه است. وجه تمایزشعرآزاد از قالب های شعر کهن؛عدم تساوی مصراع ها، شکل نوشتاری و نوع ساختمان آن است،که با ترکیب والهام از قالب های مستزاد، مسمط، بحرطویل، ترکیب بند و ترجیع بند شکل گرفت. احمد شاملو از نخستین شاگردان و پیروان نیما است. او بر سر عروض با نیما به توافق نرسید و پس از مدتی تقلید محض از شعرآزاد نیمایی و متحجرشدن در نیما، با بهره گیری از فرهنگ شعری نیما، شعرسپید خود را فارغ ازوزن عروض سنتی وفارغ ازافاعیل عروضی بنیان گذاشت. شاملو وزن را عنصری خارجی، تحمیلی و الحاقی می دانست. او به نوعی موسیقی که جزء طبیعی و جدایی ناپذیر از ساختمان شعر است معتقد بود و در شعرسپید خود با انواع موسیقی درونی، کناری و...، و نیز با به کارگیری خود جوش برخی صنایع لفظی نوعی آهنگ و تناسب را جایگزین وزن عروضی کرد.

این مقاله درباره غربتی است که در همه ی دوره ها دل آزادگان و آگاهان را آزرده است و این فراق، دوری از پدر و مادر و یا سرزمین نیست بلکه غربتی است که در هر زمان و در هر سرزمین با آنهاست رهایی از آن نه در سفر است و نه در حضر. درمانش نه در خاموشی است و نه در فریاد. غربت جانی است که روشن است ، می داند و می بیند. در این مقاله سعی شده دیدگاه های مولوی درباره ی روح و اسارتش در عالم مادی و اشتیاق او برای رجوع به عالم معنا بیان گردد همچنین ویژگی های روح و تصاویر و تشبیهات مولانا از آن مطرح شده است. در نهایت موانع انسان برای بازگشت به عالم معنا و راه های از بین بردن بندهای اسارت همراه با نمونه اشعار مولانا بیان شده است.

فتح الله خان شیبانی از نویسندگان و شاعران بزرگ قرن 13 و 14 (1308-1241 ه . ق) و از منتقدان بزرگ دربار پادشاهان قاجار است. وی دارای آثار متعددی در نظم و نثر فارسی چون گنج گهر، تنگ شکر، درج درر، لآلی مکنون، زبده آلاثار، کامرانیه، یوسفیه، بیانات شیبانی لامتثال فرمان سلطانی و... است. اغلب این آثار به شکل نسخه خطی در کتابخانه های بزرگی چون کتابخانه ملی و مجلس نگهداری می شود.کتاب «درج درر» شیبانی در 1300 ق/ 1261 ش به چاپ رسیده است. در زمان حیات شاعر منتخبی از اشعار او به خواست خودش چاپ شده و هم اکنون با عنوان دیوان ابونصر فتح الله خان شیبانی در تعدادی از کتابخانه ها چون کتابخانه ملی و مجلس و مجتبی مینوی موجود است. همچنین این دیوان در 1371 ش درتهران چاپ شده است. در این مقاله به یکی از آثار ارجمند وی به نام بیانات شیبانی که نگارنده این مقاله آن را از شکل نسخه خطی به صورت متن روان و یک دست درآورده، پرداخته شده است. از آنجا که اثر مذکور به شکل «مقامه» نوشته شده، در باره مقامه و مقامه نویسی و چند و چونی «بیانات شیبانی» از دیدگاه مقامه نویسی سخن می گوییم.