نشریه مطالعات نقد ادبی
پیاپی 24-25 (پاییز و زمستان 1390)

رمان جنگ، شرح احوال رشادت ها و ظلم ستیزی دلاورانی است که برای حفظ شرف ، حیثیت و فضایل انسانی در مقابل متجاوزان به پا خاستند و در این میان زنان نقش برجسته ای را در پیشبرد جنگ ایفا کردند. با بررسی سه رمان ، ریشه در اعماق، گلاب خانم وسرود اروند پی خواهیم برد که زنان در عرصه های مختلف چگونه ایفای نقش کردند؟ درمقاله حاضر زنان به مادران وهمسران شهید،مادران جانباز،همسران جانباز،زنان مهاجروآوارگان جنگ،زنان پرستار،زنان منتظر وزنان منفی نگرتقسیم بندی شده اندو هرکدام از این زنان باتوجه به روحیات وعقایدخود بازتاب ها وکنش های خاصی در مورد جنگ واتفاقات پیرامون آن دارند. برخی ازاین زنان در مواجه بامشکلات ومصایب به زنان آرمانی وبرخی دیگر به زنانی زمینی بدل می شوندو وجود هرکدام ازاین نوع زنان درصحنه رمان وداستان الزامی است ،تا طرف مقابل آن بهتر شناخته شودو همان طور که گفته اند هرچیزی با ضد خودش شناخته می شود،بدین منظور وجود زنان منفی نگر است که باعث می شودتا زنان آرمانی واسطوره ای شناسایی شوندوارزش واهمیت آنان در جنب چنین زنهایی است که به منصه ی ظهور می رسد. نقش رمان در این دوره به تصویر کشیدن استقامت، صبوری و از خود گذشتگی زنان است، زیرا زنان این دوره نسبت به دوره های پیشین متمایز می باشند و به مسیولیت و تعهد خطیر خود در قبال خانواده و جامعه واقف شدند و به همین دلیل خود را از قید هوس و آرزو آزاد ساختند و به عنوان زنان آرمانی جلوه گر شدند.

برخلاف نظر عامه که ادبیات فارسی را مشتی شعر و لختی حماسه می پندارند؛ زبان و ادبیات فارسی به دلیل ظرفیت بالای خود از یک سو و عدم تمایز علوم به شکل امروزین از سویی دیگر، محملی برای انتقال آموزه های علمی مختلف بوده است. در بررسی این موضوع بروشنی مشخص می شود متون ادبیات فارسی، مشحون از مفاهیم و مطالبی است که امروزه هریک با تقسیم به شاخه هایی و با نگاهی تخصصی به عنوان یک رشته مستقل مطرح اند و با عناوین خاص خود، موضوعات مختلف علمی و آموزشی را شامل می شوند. این مقاله با بیان چند نکته اجتماعی، اخلاقی در برخی از متون ادب فارسی، نگاهی کوتاه به موضوع فرهنگ شهروندی در ادبیات فارسی دارد و در پی آن است تا مختصرا ضمن تبیین جایگاه و نقش زبان و ادبیات فارسی به عنوان پایه و محمل انتقال فرهنگ اجتماعی ایران و بررسی نگاه جامعه ایرانی به "فرهنگ شهروندی" آن گونه که در آثار ادبی جلوه نموده است گامی کوچک در تغییر داوری ها و پیشداواری ها در مورد زبان و ادبیات فارسی بردارد.

یکی از دل مشغولی های اساسی ادبیات سرزمین فلسطین، توجه به جنبه های مقاومت ملت آن است. در نتیجه ادبیات مقاومت، که از مهمترین سنگرهای فرهنگی ملت های انقلابی در مقابل تهاجم نظامی، سیاسی و فرهنگی است، در هیچ سرزمینی همانند فلسطین به شکوفایی و رشد کمی و کیفی نرسیده است. راشد حسین، که یکی از شاعرن بنام ادبیات مقاومت در سرزمین های اشغالی است، می کوشد تا با سلاح قلم و زبان هنر و بهره گیری از شگردهای گوناگون ادبی، در افشای ماهیت رژیم صهیونیستی و دفاع از سرزمین فلسطین، نقش بارزی داشته باشد. دعوت به مبارزه، ترسیم بیدادگری، ستایش آزادی و آزادگی، گشودن افق های روشن پیروزی، انعکاس مظلومیت فلسطینیان، جان فشانی های مبارزان فلسطینی برای دست یابی به آزادی و بزرگداشت شهدای این راه، از اصلی ترین دغدغه های شعر راشد حسین به حساب می آیند. بازگشت به وطن در شعر او امری اجتناب ناپذیر است و لاجرم زندگی ملت فلسطین باید در این مرز و بوم مقدس ادامه یابد.

منظومه ی خسرو وشیرین نظامی مدتهاست که مورد توجه ادب دوستان قرار گرفته است و آثار نظامی آیینه زندگی نمای مردم قرن ششم است . هرکس در آن تصویر خود و محیط زندگی و روابط اجتماعی و سنن ملی و مذهبی خویش را ناظر است و هر اثری که این خصوصیت را داشته باشد مورد توجه خواهد بود .این اثر دلنشین کمال مطلوب ایرانیان گذسته را در زندگی مادی و معنوی و ذوقیات ظاهر می سازد . به علاوه از مقایسه و تطبیق آن با وضع زندگانی و مقتضیات امروزی دنیا می توان فهمید که ایرانی امروز برای آنکه قومیت خود را از دست ندهد و در آینده نیز ایرانی و از ملل دیگر ممتاز بماند ، چه کمال مطلوب و عقیده و ایمانی را باید تعقیب کند . در این تحقیق سعی شده است با شناخت و استخراج و تبین باورهای عامیانه در شاهکار حکیم نظامی، «منظومه خسرو وشیرین» ضمن بیان معنی و مفهوم باور عامیانه مورد بررسی قرار گیرد .

مثل، یکی از شیوه های بیانی قرآن کریم است. این کتاب عظیم الهی بسیاری از حقایق مکنون خود را در قالب مثل بیان می دارد. از آنجا که در روایات ماثوره از ایمه معصومین(ع) نیز در ذیل بعضی از آیات امثال القرآن تاویلات دقیق و لطیفی ارایه شده که به سبب آن تا حدودی معانی باطنی امثال القرآن روشن می شود؛ مقاله حاضر نیز برآن است تا برخی از امثال قرآنی را از منظر تاویل مورد کنکاش قرار دهد، بدان امید که عروس طلعت قرآن حجاب براندازد و نمی از یم معارف و حقایق مستور در امثال قرآنی آشکار گردد. به همین منظور ابتدا به بررسی واژه مثل و تاویل پرداخته، سپس برخی از آیاتی را که حاوی امثال قرآنی است ذکر نموده و با بیان تاویلات آنها به این مهم همت می گماریم.

«عبدالعظیم ربیعی»(1323-1399ق) شاعر معاصر خوزستانی یکی از دانش آموختگان حوزه علمیه نجف اشرف می باشد، که شعر خود را تقدیم به اهل بیت(ع) نموده و ادبیات خود را در خدمت به دین به کار برده است. وی در اشعار خود تحت تاثیر مضامین شعری نجف اشرف و با تقلید از شاعرانی چون سید حمیری، شیخ هاشم کعبی، سید حیدرحلی و...، با بهره گیری از کتب تاریخی- روایی به مدح و رثای پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) می پردازد. مدح و رثاء علماء، رثاء خاص، غزل، موعظه ها و حکمتها، مناجات، شعر تعلیمی وماده تاریخ نیز از جمله مضامین و موضوعات شعری است که در اشعار ربیعی دیده می شود. در این مقاله علاوه بر شرح زندگی ربیعی و بیان محتوا و موضوعات اشعار ربیعی، به تحلیل و بررسی نمونه هایی از مضامین مدح و رثاء اهل بیت(ع) در شعر ربیعی پرداخته شده و اسناد تاریخی آنها مورد مداقه قرار گرفته است.

در روزگار صفوی، علمای مذهبی به عنوان نایبین امام عصر قدرت و نفوذی فوق عادت یافتند. در میان آنان افرادی، همراه با حکیمان که به طور عادت تالیفاتی در برخی از دانشهای شرعی نیز داشتند، به عرفان گراییدند. در همین دوران، سابقه تاریخی شهر کاشان در مذهب شیعه، باعث توجه خاص دولتمردان صفوی به این شهر گردید؛ مجامع علمی و ادبی در آن رواج تام یافت و گویندگان و شاعران را از اطراف مملکت به سوی خود کشاند. با گسترش مذهب شیعه در قرن نهم، بر تعداد سلسله های صوفیان شیعه مذهب نیز افزود شد. سلسله صوفیه صفویه و سلسله نعمت اللهیه و فرقه نور بخشیه در قرن نهم از اسباب موثر نشر تشیع بوده اند. مقاله حاضر در راستای تبیین و معرفی گوشه ای از ادبیات عرفانی عهد صفوی در حوزه کاشان به بررسی ادبیات عرفانی میرزا محمد بن سلطان محمد اردبیلی معروف و متخلص به محقق عالم و عارف شیعی سده یازدهم هجری به شیوه توصیفی، تحلیلی و ابزار کتابخانه ای پرداخته است. وی شاگرد قاضی اسد قهپایی و منسوب به فرقه نور بخشیه است. به گواهی آثارش، چهره دینی و مذهبی وی بر دیگر چهره های او برتری دارد و غلبه فکری اش، بر شریعت، حفظ و رعایت احکام آن است؛ با این حال، در اثنای ایراد مباحث صرف دینی، از ذکر مبادی و آداب صوفی گری غفلت نمی ورزد. تصوف او به ندرت به ذوق می گراید و رباعیاتی تقریبا حال انگیز می سراید. مولف گاه برای اثبات آراء خود به اصطلاحات فلسفی متوسل می شود ولیکن روش فلسفی خاصی ندارد.

هدف اصلی این مقاله کاربرد رویکرد تحلیل متنی رولان بارت، اندیشمند فرانسوی، برای بررسی و نقد نمایشنامه فیزیکدانها، اثر فریدریش دورنمات است. این نوع از تحلیل در قالب تحلیل رمزگانی صورت می گیرد که در پنج دسته از سوی بارت تقسیم بندی شده اند. این رمزگان ها عبارتند از رمزگان هرمنوتیک یا معمایی که در پی معماهای متن هستند، رمزگان پروآیرتیک که مرتبط با پی رفت های روایت است، رمزگان نمادین که در تقابل های دوتایی درون متن است، رمزگان فرهنگی که چارچوب کلی درک متن در زمینه آنرا فراهم می-کند و رمزگان معنابنی که به دنبال واحدهای کمینه معنایی و معانی ضمنی آن می گردد. این رویکرد به ما کمک می کند تا بفهمیم معنا چگونه در متن فراپاشیده و پراکنده می شود

سانسور یکی از اقداماتی است که حکومتها سعی می کنند از طریق آن جلوی بروز وظهور اندیشه های باطل و مضر را بگیرند. چون حجم وسیع اطلاعاتی که به بدنه جامعه تزریق می شود فقط به رشد و تعالی انسان کمک نمی کند بلکه برخی از آنها حقایق را وارونه جلوه داده و آنها را تحریف می نمایند و زمینه انواع و اقسام انحرافات فکری و اخلاقی را فراهم می آورند. اما اینکه سانسور چه معنایی دارد دارای چه اقسامی است و با چه روش هایی اعمال می شود سوالاتی است که در این مقاله به آن پرداخته شده است. ارزش این مقاله از آن جهت است که خواننده را با مفهوم سانسور، مصادیق، انواع و روش های آن آشنا می نماید و امکان ورود به این عرصه و قضاوت در این زمینه را فراهم می سازد. به طور خلاصه باید گفت سانسور یک نوع نظارتی است که عمدتا توسط مقام های موثر و صاحب نفوذ صورت می گیرد و از جهات مختلف قابل تقسیم می باشد. این عمل دارای روش هایی است که عمده ترین آنها روش پیشگیری وروش پیگیری است.

در اغلب کشورهای اسلامی در دو قرن اخیر شاعرانی می توان یافت که مدافع اندیشه انترناسیونالیسم یا وحدت دینی اند . در زبان فارسی در این حال و هوا فقط یک شاعرداریم و آن اقبال لاهوری است . اقبال همواره می کوشد تا دین را به گونه ای عملی وعینی تحلیل و ارزیابی کند . به همین خاطر سعی می کند به دور از تنگ نظری ها و تعصب ها و جمودها ، سیر تحولاتی که بر آن گذشته و مراحلی را که یک اندیشه ی دینی در دوران حیات ، طی می کند کشف و بررسی کند و مقدار کارایی دین را در گذشته و کاربرد آن را در زمان معاصر دریابد . این انترناسیونالیسم بدون شعار وبا بینش شاعرانه بیان شده است.با این همه فکر" وحدت دینی یا انترناسیونالیسم" در برابر دشمن مشترک ، یکی از موضوعات اصلی شعر اقبال به حساب می آید.