مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران
پیاپی 67 (بهار 1384)

فروپاشی نظام کمونیستی و متعاقب آن تجزیه اتحاد جماهیر شوروی موجب شد تا نظام بین الملل دوباره تعریف گردد. جامعه بین الملل جهانی، این مسئله را به منزله خاتمه جنگ سرد و پیروزی قطعی دموکراسی مدرن و غلبه نظام بازار آزاد بر سیستم کمونیستی محسوب نمود. عده ای بر این باور شدند که جمهوری های تازه به استقلال رسیده فدراسیون اتحاد جماهیر شوروی گام محکمی بر جاده دموکراسی مدرن بردارند. حال آن که چنین تصوری در دهه اول استقلال جمهوری های آسیای مرکزی رخ نداد و رژیم های ریاست جمهوری اقتدارگرا در پنج جمهوری این منطقه ظاهر گشتند.
این مقاله درصدد بررسی چنین نوع رژیم هایی است که در قالب دولت های غیر دموکراتیک شکل گرفته اند و به دنبال آن دلائل اساسی برای این نوع رژیم های اقتدارگراست که هنوز پس از کمونیسم پا برجا هستند.

رابطه میان دین و ملیت یا به عبارتی میان اسلام و ایران در سال های نیمه دوم قرن بیستم میلادی از موضوعات جنجالی مطالعات ایران معاصر بوده است. نگاه رایج و غیر واقع گرایانه به این موضوع، که تحت تاثیر رویدادها و گفتمانهای معاصر خود بوده است، رابطه میان ایران و اسلام را نوعی رابطه کشمکش آمیز و حذفی در نظر گرفته است. هدف این پژوهش آن است تا در یک چشم انداز تاریخی و با اتکا به مطالعه دقیق تر نشان دهد که این نوع نگرش به رابطه اسلام و ایرانی بودن از اصالت تاریخی برخوردار نیست و این دو پدیده در طول سده های پس از اسلام، در ایران رابطه کشمکش آمیز نداشته اند. نویسنده پی آمدهای نگاه حذفی به این رابطه را برای ایران معاصر مورد بررسی قرار داده است.

این پژوهش به بررسی عامل مهم که زیرساخت های تئوریک و بعضا عملی بخشی از رفتار و روابط خارجی یک حکومت اسلامی را صورت بندی و سازمند می نماید یعنی اصل جهاد در شرایط کنونی نظام بین المللی می پردازد. بعضی از فقها و اندیشمندان جهان اسلام تقسیم بندی های مفصلی از جهاد در اسلام انجام داده اند، اما قاطبه آنان جهاد را به دو قسم کلی تقسیم نموده اند: - 1 جهاد ابتدایی (آزادیبخش) که به منظور دعوت از کفار و مشرکان به دین مبین اسلام صورت می گیرد و تنها در مقابل تعرض نظامی دشمن هنگام روبه رو شدن با تبلیغ مسلمانان موضوعیت می یابد. - 2 جهاد دفاعی؛ چنانچه منافع، شهرها و کیان اسلام و مسلمانان در خطر افتد مسلمانان با نوع دومی از جهاد روبه رو می گردند که بر تمام مسلمین اعم از زن و مرد، پیر و جوان، کوچک و بزرگ واجب می شود تا به هر وسیله ای که بتوانند دفاع نمایند. به نظر می رسد اشغال مناطق ارضی و مرزی یک دولت توسط دولتی دیگر، خواه اسلامی یا غیر اسلامی مسلمانان آن سرزمین را در برابر جهاد دفاعی قرار می دهد. امروز علما و اندیشوران اسلامی جهاد را با توجه به قواعد و موازین حاکم بر نظام بین الملل، حرمت و اعتبار قلمرو ملی در نظام جهانی و جایگاه حقوق بین الملل که اساس نهادهای بین المللی را شکل می دهد، (سازمان ملل...) در شرایط خاصی مجاز و معتبر می شمارند. بنابراین، در این پژوهش سعی خواهیم کرد ضمن بررسی رویکردهای سنتی رایج و موجود به ایده ای نوین جهت حل مسائل مبتلا به یک نظام سیاسی اسلامی دست یابیم.

قیمت نفت یک عنصر اساسی در اقتصاد جهانی است. افزایش آن در افول اقتصاد جهانی نقش دارد. افزایش قیمت در کوتاه مدت موجب کاهش نرخ رشد تولید ناخالص داخلی کشورهای وارد کننده که فاقد منابع نفت هستند می شود. اما متعاقبا کشورهای صنعتی وارد کننده نفت افزایش قیمت را با بالا بردن هزینه خدمات، کالاهای صنعتی و مصرفی خود و سیاست های پولی خنثی می کنند. در این میان تنها کشورهای جهان سوم از افزایش قیمت نفت رنج می برند و شکاف بین کشورهای غنی صنعتی و فقیر توسعه نیافته بیشتر می شود.

قیمت نفت یک عنصر اساسی در اقتصاد جهانی است. افزایش آن در افول اقتصاد جهانی نقش دارد. افزایش قیمت در کوتاه مدت موجب کاهش نرخ رشد تولید ناخالص داخلی کشورهای وارد کننده که فاقد منابع نفت هستند می شود. اما متعاقبا کشورهای صنعتی وارد کننده نفت افزایش قیمت را با بالا بردن هزینه خدمات، کالاهای صنعتی و مصرفی خود و سیاست های پولی خنثی می کنند. در این میان تنها کشورهای جهان سوم از افزایش قیمت نفت رنج می برند و شکاف بین کشورهای غنی صنعتی و فقیر توسعه نیافته بیشتر می شود.

در طول چهارده سال گذشته ایران تلاش های خستگی ناپذیر و مداومی را برای به دست آوردن بخشی از بازار آب کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به عمل آورده است. این امر سوال های متعددی را در مورد انگیزه ها، اهداف، و علل شکست و موفقیت های این تلاش ها بر می انگیزد. این نوشتار کوششی است برای پاسخ دادن به این سوال ها. در رابطه با انگیزه ها و اهداف سعی شده است نشان داده شود که آنها عمدتا با انگیزه های سیاسی صورت گرفته است و نه اقتصادی. در ارتباط با علل شکست مذاکرات با قطر و موفقیت آن با کویت نشان داده شده است که دلیل اصلی عدم توافق با قطر مشارکت ندادن عناصر ذی نفوذ و علت موفقیت در مذاکرات با کویت شرکت دادن این عناصر بوده است. در مورد به درازا کشیده شدن مذاکرات با کویت نیز نشان داده شده است که علت این امر نگرانی های دولت از وضعیت داخلی کشور بوده است.

تجربه دموکراسی در ایران و شیعه، با مفهوم «شوری» شروع می شود و با آن پیوند دارد؛ برخلاف سنت غربی که با فردگرایی و حقوق طبیعی آغاز شده است. بدین سان تجربه مردم سالاری در اسلام و شیعه، به اعتبار مبانی نظری و تحولات تاریخی – مذهبی، بنیادی متفاوت از غرب دارد.
در این مقاله کوشش شده است مبانی، الگوها و فرایند نوگرایی مردم سالارانه در ایران و مذهب شیعه، به اجمال مورد کاوش قرار گیرد. نوگرایی شیعی در ایران به لحاظ فقهی بر دو مکتب بزرگ فقه شیعه؛ مکتب شیخ انصاری و مکتب صاحب جواهر استوار است و در امتداد آن دو زاده و توسعه یافته است: دو الگوی مشروطه و جمهوری اسلامی، و تحولات درونی و پیامدهای سیاسی – تاریخی این دو الگوی زندگی سیاسی هر کدام به گونه ای بر یکی از دو مکتب فقهی فوق بنا شده و از نتایج آن دو محسوب می شوند. این مقاله کوشش کرده است تا ضمن اشاره به این مبانی مردم سالاری شیعی در دو الگوی مشروطه و جمهوری اسلامی، تحولات این دو نظریه را در یکصد سال اخیر به اجمال گزارش نماید

یکی از شاخه های نوین روابط بین الملل، موضوع مطالعات منطقه ای است که در پاسخ به ضرورت های عینی سیستم بین الملل پا به عرصه حیات نهاده است و هر روز نیز بر اهمیت آن افزوده می شود ولی به علت نوین بودن این حوزه، خلاهای نظری بسیاری در آن مشاهده می گردد.
مقاله حاضر به منظور رفع خلاهای مزبور، با بهره گیری از نگرش های نظری موجود در حوزه روابط بین الملل و شبیه سازی نگرش های موجود در سایر حوزه ها به ویژه حوزه فنی سعی در ارائه طرحی نظری برای مطالعات منطقه ای دارد. برای این منظور ابتدا برداشت های مختلف از جمله ژئوپلیتیک، ارتباطات، سیستم تابعه و غیره مطرح گردیده و با شبیه سازی سیبرنتیک برداشت های مذکور را در قالب طرحی نظری سامان بخشیده است. سطوح مفهومی مربوط به شکل گیری و ساخت درونی سیستم تابعه، شکل گیری الگوهای رفتاری درون منطقه ای و کنترل و ساماندهی از جمله سطوح تشکیل دهنده طرح نظری مذکور بشمار می آیند.

پس از فروپاشی اتحاد شوروی بنیادگرایی اسلامی در آسیای مرکزی از اهمیت قابل توجهی برخوردار شده است. گروه های اسلامی از بازیگران تحولات دهه 1990 در آسیای مرکزی بوده اند. این گروه ها به بهره گیری از ریشه های عمیق باورها و تمایلات اسلامی در منطقه، تلاش های وسیعی را سازمان داده اند. ظهور طالبان در افغانستان و پیوندهای قومی این کشور با جمهوری های آسیای مرکزی، اثرپذیری منطقه از تحولات سیاسی – نظامی افغانستان را شدت بخشید. اما استقرار طالبان به نوبه خود به تحکیم روند صلح در تاجیکستان کمک کرد. مجموعه ای از عوامل بیرونی و درونی اسلام گرایی در آسیای مرکزی را تقویت کرده است. تحولات اخیر به خوبی اثبات کرد، اسلام در منطقه دارای اهمیت ویژه، و در شکل گیری هویت جدید منطقه بسیار موثر بوده است. در شرایط پس از 11 سپتامبر، این عنصر از تاثیر بیشتری برخوردار شده است. نخبگان سیاسی آسیای مرکزی نیز اسلام سیاسی را مهم ترین رقیب سیاسی خود برآورد کرده اند. این مقاله به ریشه های توسعه بنیادگرایی اسلامی در منطقه آسیای مرکزی می پردازد.

یکی از ملاحظات اصلی نظریه انتقادی در روابط بین الملل مسائل فرانظری بوده است. استدلال اصلی این مقاله آن است که این توجه به موضوعات هستی شناختی و معرفت شناختی، که مورد انتقاد بسیاری از نویسندگان جریان اصلی روابط بین الملل قرار داشته است، کاملا با موضوع دیگر مورد نظریه پردازان انتقادی یعنی تحول در عرصه روابط بین الملل مرتبط است و به همین دلیل بخش لایتجزای طرحواره نظری آن محسوب می شود. بخش نخست مقاله به استدلال های هستی شناختی، معرفت شناختی، و روش شناختی نظریه پردازان انتقادی در درون رشته روابط بین الملل و خارج از آن می پردازد. سپس موضوع تحول در روابط بین الملل مورد بررسی قرار خواهد گرفت. موضوعاتی چون بلوک تاریخی، هژمونی متقابل، اجتماعات فراگیر و رهایی در سطح بین المللی که نظریه پردازان انتقادی متاثر از مکتب فرانکفورت و آنتونیو گرامشی مطرح می کنند مورد بررسی قرار می گیرد. در نتیجه گیری تلاش خواهد شد رابطه متقابل این دو وجه نظری مکتب انتقادی نشان داده شود.

آنانی که رهیافت چرخه ای در سیاست گذاری عمومی را به عنوان مبنایی مناسب در بررسی های سیاستی خود تلقی می کنند، اجرا و ارزیابی سیاست ها را از جمله مهم ترین و مشکل ترین مراحل می دانند که نیازمند دقیق ترین دانش و ابزار است. از این رهگذر، نویسندگانی همچون اتزیونی و هیرشمن در نوشته های خویش، هر کدام از عناصری برای ورود در این عرصه یاد کرده اند. نوشتار حاضر، با ترکیب این دو نگاه، رویکردی تلقیقی در زمینه اجرا و ارزیابی سیاست ها را در اختیار علاقه مندان قرار می دهد.

در این نوشته نگاه ما معطوف به برخی وجوه مشکل سیاست گذاری عمومی در ایران است که در قالب جستار به طرح آن پرداخته ایم. مشاهده تجربه عملی سیاست گذاری عمومی در کشور این برداشت را نزد نویسنده همواره راسخ تر کرده است که وضع و اجرای سیاست بر اساس عقلانیت سازمانی و با چشم داشت پایداری در بستری ممکن است که پاسخ های حاکی از اجماع را برای پرسش هایی نظیر اصول و مبانی رژیم سیاسی، چیستی، حتی هستی و ماهیت دولت، ملت، منافع ملی و مرجعیت های سیاست گذاری فراهم کرده باشد و به دنبال آن قاعده مندی یا چشم انداز راه حل برای مسائلی مانند گردش در سیاست گذاری، رادیکالیسم و روزمرگی، ارزیابی و تقابل منافع عمومی و خصوصی را پیش رو گذارد.

چارلز تیلور یکی از اندیشه پردازان برجسته سیاسی در تاریخ معاصر غرب، دارای گرایش جامعه گرایانه بوده و از منتقدان مفروضات جهانشمول لیبرالیسم و مدرنیته می باشد. وی استاد دانشگاه مک گیل و نویسنده کتابهایی چون «سرچشمه های خود: ساختن هویت مدرن»، «اخلاق اصالت»، «چند فرهنگ گرایی و سیاست شناسایی» و «گونه های امروزین دین» می باشد.
چارلز تیلور در کتاب «اخلاق اصالت» به یکی از مسائل مهم فلسفه سیاسی یعنی اخلاق و معیار اخلاقی به عنوان داور نهایی در زندگی فردی و جمعی که خوبی و بدی و خیر و شر بر پایه آن تعیین می شود، می پردازد. وی بدین ترتیب در پی اندیشه در مورد چیستی اصالت اخلاقی و چگونگی دست یافتن به آن است. وی در کتاب «اخلاق اصالت» ضمن برشماری معضلات مدرنیته در مقایسه با نظام های معنایی پیشامدرن، تاکید بر این دارد که چنین معضلاتی ریشه در انحرافی دارد که فرهنگ معمول «اصالت مدرن» دچار آن شده است، فرهنگ اصالتی که بر پایه آن فردگرایی و عقلانیت ابزاری به عنوان معیارهای تعیین کننده رفتار فردی و جمعی انسان مدرن عمل می کنند. وی در مقابل، خواهان رفع این معضلات برای رسیدن به یک آرمان بایسته اصالت اخلاقی است که به نظر وی با تکیه بر عقلانیت گفتگویی انسان ها در اجتماع قابل حصول می باشد...