نشریه معارف عقلی
پیاپی 7 (پاییز 1386)

علم کلام از نخستین دانش هایی است که در بستر اندیشه اسلامی با الهام گیری از وحی و عقل برای تبیین باورهای دینی و نیز پاسخ گویی به شبهه های مخالفین پدید آمد. از سوی دیگر، با گسترش قلمرو جهان اسلام و ارتباط نزدیک مسلمانان با پیروان دیگر ادیان و مکاتب، آرای فلسفی از شرق و غرب عالم در میان مسلمانان راه یافت. پس از پذیرش آرای فلسفی در میان گروه های اسلامی، به تدریج مباحث کلامی با مسائل فلسفی آمیخته شد تا آنجا که در سده های اخیر بعضی ادعا کردند که کلام شیعی چیزی جز الهیات بالمعنیٰ الاخص (فلسفه) نیست.
در این مقاله بر آنیم تا ربط و نسبت میان کلام و فلسفه را در سه امر، یعنی در موضوع، روش و غایت، روشن سازیم تا از ادعاهای افراطی و نیز تفریطی در حق کلام و فلسفه پرهیز شود.

خوارج در ماجرای جنگ صفین پدید آمدند و از سپاه امیرمؤمنان جدا شدند. آنان برای خود باورهای ویژه ای برگزیدند که مهم ترین آنها تکفیر بخش مهمی از امت اسلامی بود. همین باور، عامل کشتارهای بسیاری شد. در کتاب های ملل و نحل از خوارج با نام های گوناگونی یاد شده است که هرنامی بار معنایی خاصی دارد. خوارج در طول تاریخ چندین انشعاب درون گروهی داشتند و به فرقه های گوناگونی تقسیم شدند. آنان به دلیل تندروی هایشان، هیچ گاه در جامعه اسلامی پذیرفته نشدند و به تدریج، از هم پاشیدند. اکنون تنها گروه خاصی از آنها به نام اباضیه که چندان تندروی نداشتند، در برخی از سرزمین های مغرب اسلامی و عمان زندگی می کنند.

مبحث معرفت لازم و کافی در دین جنبه های گوناگونی دارد: 1. کافی نبودن ظن و اعتبار نداشتن آن در حوزه اصول اعتقادی؛ 2. لزوم دست یابی به علم در این زمینه؛ 3. اعتبار داشتن یا نداشتن معرفت تقلیدی دراین زمینه؛ 4. معنای علم و معرفت لازم. گرچه اندیشمندان مسلمان، به ویژه متکلمان و اصول دانان، به سه امراول پرداخته اند، از مسئله اخیر غفلت ورزیده یا پاسخ آن را روشن تلقی کرده اند. در هر صورت، مسئله اعتبار معرفت ظنی در حوزه های مختلف دین، به ویژه در بخش عقاید، از گذشته ای بسیار دور، حتی در عصر شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی (460 ق) نیز بررسی شده است. در میان متاخران، پژوهش های محقق قمی (1231 ق) و شیخ انصاری (1281ق). درخور توجه بیش تری است. حل این مسئله با نگاهی درون دینی به مبحث معرفت لازم و کافی در دین، که موضوعی معرفت شناختی با نگاهی برون دینی است، کمک شایانی خواهد کرد. از این رو، نخست نگاهی گذرا به دیدگاه های مطرح شده در این مسئله می افکنیم، سپس به بررسی و ارزیابی ادله آنها می پردازیم.

ما در این نوشتار برآنیم تا روشن سازیم که علت گرایش مسلمانان به علوم عقلی دیگران ریشه در آموزه های دینی دارد؛ نه اینکه آنان از روی سرکشی و بی اعتنایی به آن آموزه ها، علوم وارداتی فرهنگ ها و ادیان دیگر را پذیرفته باشند.البته اشاره خواهیم کرد که این رویکرد مثبت مسلمانان منحصر به علوم عقلی نبوده است بلکه شامل علوم غیرعقلی نیز می شده است.
علاوه بر مطالب فوق در این مقاله بیان می شود که علوم عقلی با ورود به جهان اسلام چنان تحولی یافت که شایسته است قید اسلامی را بدان افزود تا میزان تمایز آن نسبت به علوم عقلی دیگر فرهنگ ها روشن گردد.

این مقاله به شیوه مقالات دایره المعارفی نوشته شده و رسالت آن ارائه گزارشی کوتاه ولی پرمحتوا از بحث هایی در زمینه معاد نزد اندیشمندان مسلمان است، در این نوشتار کوشیده ایم نشان دهیم که برداشت عمومی از معاد جسمانی در قرآن که همان بازسازی بدن های دنیوی از اجزای پراکنده آنهاست، دلیل عقلانی ندارد. بلکه برخی از اندیشمندان اسلامی برآنند که دلیل عقلی بر عدم امکان آن دلالت دارد. از این رو، پس از ارائه تعریف های معاد جسمانی و روحانی و ادله ضرورت معاد نزد اندیشمندان اسلامی و گزارشی از معاد در قرآن، دیدگاه دو فیلسوف بزرگ وصاحب مکتب، یعنی ابن سینا و ملاصدرا در این باره گزارش شده است. نکته مهم در این مقاله، منابع فراوان آن است که می تواند مورد استفاده پژوهشگران قرار گیرد

نگارنده، در این نوشتار با پرداختن به تاریخچه کلام اسلامی، موضوع های عمده کلامی و روش علم کلام را نیز گوش زد می کند. بدین منظور، نخست تعریفی از علم کلام ارائه می کند، سپس به پیدایش این علم و جریان های عمد های که بعدها در آن پدید آمدند و اندیشه های این جریان ها می پردازد. سرانجام با تبیین روش علم کلام، درباره نیاز امروز جامعه اسلامی به علم کلام سخن به میان می آورد.
در این میان، نویسنده که فردی سنی مذهب است، ادعاهایی را درباره مکتب تشیع و باورهای آن مطرح می سازد که خالی از مناقشه نیست. وی در این نوشتار (که به ظاهر صبغه علمی و جهانی دارد!) ادعاهایی دارد که از جمله آنها این است: شیعه پس از جنگ صفین پدید آمد؛ علم کلام تا پیش از معتزله مطرح نبوده است؛ نیز شیعه امامت را یک امر نقلی می داند و مانند آن...!
این ادعاهای واهی که نه تشیع اصیل آن را می پذیرد و نه یک ناظر آگاه بی طرف، در یک ماخذ به اصطلاح معتبر مطرح گردیده است که شاید خوانندگان مطالب آن را امری پذیرفته تلقی کنند. از این رو، بر آن شدیم که شمه ای از این دیدگاه ها را در حد توان نقل و سپس نقادی کنیم و بدین سان نشان دهیم که تصور نویسنده از تشیع با واقعیت آن، متفاوت است. البته چون نقد علمی این دیدگاه ها، بدون بر گردان متن انگلیسی امکان پذیر نبود، متن نیز ترجمه گردید.

موسوعه المیسره، موسوعه ای است که در زمینه فرقه ها و مذاهب اسلامی تدوین شده است. این موسوعه، امکان پژوهش در زمینه فرقه ها و مذاهب اسلامی را برای محققان فراهم آورده است، ولی در کنار این امتیاز، اشکال های جدی به ویژه در معرفی شیعه دارد. برخی از این اشکال ها که در این نوشتار بررسی شده اند به قرار زیر است: اشکال های ساختاری، اطلاع رسانی نادرست، نبود نظام ارجاع ها، یک سو نگری و رعایت نشدن انصاف علمی، دادن نسبت های ناروا و.... این پژوهش، در کنار معرفی مذهب شیعه، به بخشی از شبهه های مطرح شده دراین موسوعه، پاسخ داده است.