نشریه معارف عقلی
پیاپی 8 (زمستان 1386)

احادیث و روایت های فراوانی ازامامان معصوم در زمینه تصوف و صوفی گری در منابع روایی شیعی آمده است همچنین، کتاب های دست دوم و سوم که امروزه انتشار آن ها گسترش یافته است دست آویزی برای برخی برداشت های نادرست و داوری های نابجا شده و افراد کم اطلاع از مصادر روایی را دچار دغدغه کرده است. این روایت ها از جنبه های مختلفی به این موضوع مهم پرداخته اند. بی گمان، روشن شدن دیدگاه اهل بیت عصمت و طهارت در این زمینه می تواند راه گشا باشد.
در این نوشتار، بر آن شدیم تا با بررسی های سندی و محتوایی، برخی از پندارهای نادرست را کنار زنیم تا حقیقت را بازشناسیم.

عرفان اسلامی در یک تقسیم بندی به دو بخش عرفان نظری و عرفان عملی تقسیم می شود. در این نوشتار، با فرق نهادن میان تجربه سالکانه و تجربه عارفانه به تبیین عناصر علم عرفان عملی پرداخته ایم. عناصر عرفان عملی عبارتنداز: عنصرمحتوا، که مشتمل بر چهار امر است: 1. اعمال و احوال قلبی و باطنی 2. مقامات و منازل سلوکی3. طی مقامات و منازل برای وصول به کمال نهایی4. هدف و غایت که عبارت از کمال توحید است؛ نیز عنصر روش، شامل تجربه سالکانه و شهود وجدانی و عنصر ترجمه و تعبیر. پس از آن، مقایسه ای میان علم عرفان عملی و علم اخلاق صورت گرفته است و در پایان، رابطه عرفان عملی و عرفان نظری بررسی شده است.

عرفان ادبی، به عنوان ساحتی ویژه از عرفان اسلامی، دارای زبانی متمایز از دیگر ساحت های آن است. در این میان، به ویژه اشعار عاشقانه، رندانه و خمری دارای زبانی پیچیده و گاه رهزن اند که دیدگاه های مختلفی در تحلیل آنها ارائه شده است. دیدگاه های سنتی در این باب، دو طیف اصلی را تشکیل می دهند که طیفی از آنها، بر ویژگی رمزگونه زبان عاشقانه عرفان ادبی تاکید دارد که این مطلب به معنی پوشیدگی معانی عرفانی در این زبان می باشد. طیف دوم در این حیطه، بر هویدایی معانی عرفانی از طریق زبان عاشقانه عرفان ادبی تاکید می ورزد که نظر موافق بسیاری از صاحب نظران معاصر را نیز به همراه خود دارد. اما آنچه در بررسی دقیق اقوال دو گروه فوق به دست می آید عدم تباین بین این دو دیدگاه است؛ به طوری که طیف اول، به گونه ای بیان معانی عرفانی از طریق زبان عرفان ادبی وطیف دوم پوشیدگی اجمالی این معانی را در پس الفاظ این زبان پذیرفته اند، که این نشان می دهد این دو دیدگاه در افقی بالاتر قابل جمع اند. در این دیدگاه جامع، با بهره گیری از نقاط قوت آراء ارائه شده، می توان زبان عرفان ادبی را زبانی تشکیل یافته از «نمادهای عرفانی ادبی» تلقی نمود که زبانی در جهت انتقال احساسات و ریشه دار در استفاده ادبی و دارای خاصیت رمزگونه و برخوردار از عمق و ژرفایی ویژه است.

این مقاله درصدد یافتن منشا پیدایی و بستر پویایی عرفان اسلامی است. از این رو، با ارائه سه مقدمه توصیفی کوتاه درباره عرفان، دین و فطرت می کوشد با تحلیلی خاص، پیدایی و پویایی عرفان اسلامی را نتیجه تعامل حلقوی فطرت، دین و تجربه بشناساند و چگونگی این تعامل را به تصویر کشاند.

این نوشتار تلاشی در زمینه فهم خاستگاه و گستره بیکران علم انسان کامل است. از این رو، با توجه به روایات معصومین نخست از هویت علم انسان کامل سخن گفته ایم، آن گاه با بررسی جنبه بشری انسان کامل، او را از دو بعد جسمانی و روحانی معرفی کرده و سپس با طرح بحث مزاج جسمانی و روحانی، آن را با علم گره زده ایم.
در ادامه، گونه های دریافت علوم را در انسان کامل توضیح داده و دیدگاه برخی از عارفان بزرگ را نیز مطرح کرده ایم. در پایان، با طرح اتحاد انسان کامل با اسمای الهی، علم حاصل از حضور وجودی وی برسراسر نظام هستی، ثابت شده است.

بی تردید پرسش منسوب به ابوسعید بن ابی الخیر درباره دوری بودن شکل نخست قیاس، نامفیدی، انتاج غیربدیهی و بطلان آن که بالتبع بطلان دیگر شکل های قیاس را هم در پی دارد و نیز پاسخ منسوب به ابن سینا، کاوش های علمی شایانی را می طلبد.
گرچه سخن درباره محتوای این گفت وگوی علمی، سرانجام به ستیزه شهپر شهود و عقال خرد می انجامد، ولی درباره این خرده گیری به صورت خاص باور یکسانی وجود ندارد. پاره ای، از اساس داستان را افسانه ای می دانند و برخی دیگر، آن را برخوردار از واقعیت دانسته اند. اینان نیز با یکدیگر اختلاف دارند؛ گروهی این پرسش و پاسخ علمی را نوشتاری می دانند و برخی افزون بر آن، دیداری بودن داستان را هم به میان کشیده اند.
به هر روی، وجود این گفته های کم و بیش ناسازگار، فضای آسمان پیرامونی این رخداد را در هاله ای از ابهام فرو برده است. در این مقاله کوشیده ایم به اندازه توان علمی، در بازشناسی حقیقت این ماجرا سهمی ایفا کنیم.

بی تردید امروزه برای بازیابی بسیاری از اطلاعات، وجود اصطلاح نامه ضروری است، ولی برخی به دلیل پیچیده بودن قوانین و مقررات اصطلاح نامه ها، از تدوین و استفاده از آن خودداری می کنند. نویسنده بر آن است که با قوانین آسان شروع کند و ساختن اصطلاح نامه را آسان نشان دهد. برای این منظور، می کوشد در قالب اصولی، روابط ترادف، اعم و اخص و وابسته را بیان دارد. سپس به برخی نکات تکمیلی اشاره کرده است؛ مانند یادداشت دامنه، شکل اصطلاح نامه و نکته هایی در مورد اصطلاحات انتزاعی. مسئله اصطلاحات مفرد و جمع، جزء و کل و اصطلاحات چند اعمی از دیگر نکات این مقاله است. آن گاه نویسنده به نظارت بر اصطلاح نامه، ضرورت بازنگری آن و نیز عرصه های مناسب برای اصطلاح نامه اشاره می کند.

اصطلاح نامه نویسی، معمولا، تنها با هدف رده بندی انجام می پذیرد و کاربرد آن برای دست یابی آسان و سریع به محل بایگانی پرونده ها، یا جایگاه بررسی یک موضوع است. از این رو، موزه ها، مراکز اسناد و کتاب خانه ها، مهم ترین مراکزی هستند که اصطلاح نامه باید در آنها استفاده شود، ولی به نظر می رسد آنچه اصطلاح نامه را در حد روشی برای دسته بندی محدود می کند، اصول و شیوه اصطلاح نامه نویسی رایج است؛ در حالی که اصطلاح نامه را می توان وسیله ای برای بیان حقایق علمی و کشف آنها قرار داد. البته در این صورت، اصول و شیوه های اصطلاح نامه نویسی باید اصلاح و تکمیل گردد. این مقاله می کوشد چگونگی استفاده تخصصی از شیوه نامه و راه های اصلاح کیفی و ارتقای کمی آن را باز شناسد.