ماهنامه زمانه
پیاپی 70 (تیر 1387)

هرچند مطالعات قومی در ایران سابقه دیرینه ای ندارد و ضرورت های سیاسی یکصد سال گذشته سبب رونق آن شده، مسائل قومی یا مسئله قومیت ها در ایران موضوعی با پیشینه چندهزار ساله است. این مسئله برای کشوری که در چهارراه تمدن ها قرار گرفته و در قلب جغرافیایی تمدن های گوناگون واقع شده تا حدودی طبیعی است. هم شیوه شاهنشاهی قبل از اسلام اقتضای هویت متحد شده ای از اقوام گوناگون را داشت و هم پس از ورود اسلام، گسترش هویت دینی مبتنی بر امت، اقوام مختلف ایران را تحت لوای واحدی قرار می داد. اما در دوره معاصر که مدرنیته غربی با رویکردی استعماری در جهان بسط یافت، تنوع قومی در ایران و کشورهایی چون ما، فرصتی برای مداخله سیاسی قدرت های دور و نزدیک در این کشورها فراهم آورد و مسئله روز ایرانیان شد. اقوامی که تاکنون هویت متحد و یکپارچه ای داشتند و کشور ایران را می ساختند، هرکدام تحت نفوذ و شیطنت های گوناگون قرار گرفتند و سبب بهره برداری های سیاسی و اقتصادی استعمارگران گردیدند.
اینها همه درست اما افسوس که بعضی از سیاست های نادرست چندساله اخیر نیز آب به آسیاب دشمن ریختن بود و عملا به بحران هویت در سال های اخیر دامن زد که خود حکایتی دیگر است.
در این شماره از ماهنامه که به مسئله قومیت توجه شده است، به سراغ جناب آقای دکتر حمید احمدی، استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران رفتیم تا از سال ها مطالعه و پژوهش ایشان استفاده کنیم.
دکتر حمید احمدی در سال 1336 در مشهد به دنیا آمد، تحصیلات متوسطه را در آنجا و تحصیلات دانشگاهی را در رشته علوم سیاسی در دانشگاه تهران و دانشگاه کارلتون کانادا به پایان رساند، در سال های 1360 تا 1369 در جایگاه مفسر سیاسی و مترجم مسائل خاورمیانه در مطبوعات فعالیت می کرد. از جمله آثار وی می توان به «ریشه های بحران در خاورمیانه»، «حزب بعث در جهان عرب»، «قومیت و قوم گرایی در ایران»، «دموکراسی انجمن و ثبات سیاسی در جوامع ناهمگون»، «روابط ایران و عربستان» و کتاب های مختلفی در حوزه ترجمه آثار سیاسی اشاره کرد. وی چندین سال مدیر گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران بوده و هم اکنون با درجه استاد تمام در این دانشگاه مشغول به تدریس و پژوهش است.

اگر به حوادث تاریخی سرزمین ایران با دیده ماهیت فرهنگی بنگریم و در پس فراز و نشیب ها و نسل ها و سلسله ها به دنبال درک هویت ایران باشیم، به مفهومی با عنوان ایرانشهر مواجه می شویم که گویا همواره در بستر هویتی مردمان این سرزمین وجود داشته است؛ مفهومی که بار معنایی آن بیشتر فرهنگی و ناشی از مقتضیات تاریخی و جغرافیایی بوده تا تقسیمات سیاسی و از زبان، پوشش، اعتقادات و اخلاقیات اقوام گوناگون ساکن در ایران ناشی می شده است.
در مقاله زیر تفاوت میان هویت ملی و هویت فرهنگی ایرانی که اولی تقریبا پدیده ای نوظهور و معاصر، و دیگری پرسابقه و تاریخی به حساب می آید شرح داده شده است که تقدیم حضورتان می گردد.

هرچند تنوع قومی و فرهنگی برای کشوری مانند ایران می تواند فرصت های مناسبی برای توسعه کشور فراهم کند، درعین حال می تواند یکی از بسترهای مهم ناامنی و تهدیدات امنیتی به شمار رود؛ به ویژه اینکه جغرافیای سیاسی قومیت های ایرانی مانند مرزنشینی اکثر اقلیت های نژادی و مذهبی، و شکاف های فرهنگی میان آنها می تواند سبب طمع ورزی و تحریک کشورهای استعمارگر و حضور فتنه انگیز بیگانگان در آشوب های قومی و اختلافات مذهبی و... شود.
در مقاله زیر، ضمن آشنایی دقیق با ژئوپلیتیک اقوام ایرانی، فرصت ها و تهدیدهای موجود در این زمینه برای کشور نیز بررسی شده است.

تجربه های تاریخی نشان می دهند که بسیاری از آسیب های درونی یا بیرونی پیش آمده برای سرزمین ما ریشه های هویتی دارند. هرگاه حکومت ها یا طبقات قدرتمند اجتماعی نگاه کلیت گرا و عطوفانه خود را نسبت به تمامی ارکان هویت برگرفته و سعی در حاکمیت بخشیدن به بخشی از هویت ملی یا حذف بخشی از آن داشته اند، عملا این امر تعادل جامعه را برهم زده و سبب فروپاشی یا به هم ریختگی فرهنگی و اجتماعی شده است. وقتی که بخشی از هویت را نادیده انگاریم یا به سمت نابودی سوق دهیم، در عمل، بسیاری از مفاهیم، اندیشه ها، دانش ها و توانایی های جامعه را حذف کرده ایم که همین مسئله به نامتعادل شدن توسعه فرهنگ و در نهایت واژگونی آن می انجامد و همان گونه که از قدیم گفته اند، «بار کج هیچ وقت به منزل نمی رسد». در این مقاله ضرورت جامع نگری در تعریف، تبیین و تقویت هویت ملی تحلیل شده است.

اگر در بعضی از کشورها، مدرنیته در حاشیه سنت قرار گرفت و کارویژه خود را محقق نمود و در بعضی دیگر، مدرنیته اصل و سنت در حاشیه جای گرفت تا کارویژه خود را داشته باشد، در ایران وضعیت ورود و جای گرفتن مدرنیته حکایت دیگری داشت سوای این دو حکایت.
در 150 سال اخیر، که حضور مدرنیسم و دایه های آن در سرزمین ایران روزبه روز جدی تر می شد، سنت و مدرنیسم هرکدام به قصد تصرف جوهری در یکدیگر قامت افراشتند و هیچ کدام نمی پذیرفتند که در حاشیه بمانند، بلکه می خواستند متن اصلی حیات سیاسی و فکری ایران باشند. این مجادله عمیق و بنیادین، که گویی تا هم اکنون هم ادامه یافته، بر هویت ملی و قومی ایرانیان تاثیر بسزایی بر جای گذاشته که موضوع مطالعاتی بسیار پراهمیتی را در قوم شناسی ایران به وجود آورده است. در این مقاله ابعادی از این موضوع را مطالعه خواهید فرمود.

وقتی که به سیره نورانی پیامبر اعظم اسلام(ص) می نگریم متحیر می گردیم که چگونه ایشان توانستند از جامعه ای قبیله ای و بدوی، چنین مدنیت عظیمی پدید آورند؟ چگونه فرهنگ ها و خصایص قبیله های کوچک و بزرگ در فرهنگی بزرگ بدون تکیه بر نژاد و سرزمین مستحیل گردیدند؟ آیا اسلام بخشی از خصوصیات قومی و قبیلگی را رسمیت بخشید یا تقویت کرد؟ در جای جای تاریخ اسلام، سیره سیاسی پیامبر اکرم(ص) را می بینیم که به تنظیم و تنسیق پیمان نامه های ملی و قومی دست زد و با شناخت دقیق ظرفیت های اجتماعی جزیره العرب، فرهنگ و تمدن بزرگ اسلام را پی ریزی کرد.
برای ما ایرانیان که با برقراری جمهوری اسلامی، در جهت احیای سنن نبوی(ص) و علوی(ع) می کوشیم و پرچمدار احیای تمدن اسلامی شده ایم، کاملا ضروری است که به دور از اندیشه های کاملا غربی، به دنبال نظریه ای اسلامی برای ایجاد تناسب میان هویت های قومی ملی و دینی باشیم. این مقاله کوششی در این راه محسوب می شود.

متخصصان حوزه «جهانی شدن» درگیر مسئله ای مهم هستند که رسیدن به تحلیل دقیق و درست درباره آن، اهمیت بسیاری دارد و می تواند تاحد بسیاری دنیای آینده را ترسیم نماید. این مسئله به رابطه جهانی شدن با قومیت گرایی مربوط می شود؛ هنوز به طور قطع معلوم نیست جهانی شدن سبب تشدید تنش های قومی یا کاهش آن شده و خواهد شد.
در مورد ایران، مسائل قومی بیشتر ریشه های داخلی دارند و از اختلافات زبانی، حقوق، دینی و... ناشی می شوند تا بازتا ب های پدیده جهانی شدن. از سوی دیگر در تاریخ چندهزارساله ایران تنوع فرهنگی و قومی وجود داشته و هیچ گونه آسیبی به عظمت فرهنگی و تمدنی ما نرسانده، بلکه اغلب، سبب بالندگی و شکوه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شده است. اتفاقا هویتی که از ارکان متنوع تشکیل شده باشد قدرت چیره گی بر مشکلات را خواهد داشت و بهتر می تواند از پس تحولات عظیم جهانی برآید.

درحالی که هویت های جهانی و فراملی در حال گسترش هستند و انسان های روی زمین روز به روز سلایق، تعلقات و ادراکات جهانی تری پیدا می کنند، هویت های قومی و محلی، که برایند مقاومت در مقابل فرهنگ های جهانی هستند، نیز روزبه روز قدرت و ظهور بیشتری می یابند. حتی پیش بینی می شود فرهنگ جهانی مجموعه بسیار متنوع و گسترده ای از فرهنگ های کوچک محلی و قومی باشد.
اکنون باید دید که وضعیت فرهنگی کشور ما در عصر جهانی شدن چگونه خواهد بود و آیا قادر خواهیم بود هویت سیاسی فرهنگی خودمان را براساس نیازها و درخواست های خود شکل دهیم؟
پرواضح است که اگر استراتژی دقیق و منسجم و سیاست گذاری صحیحی در مورد مسئله قومیت های ایرانی طراحی و اجرا نشود، نمی توان مطمئن بود که هویت قومی و هویت ملی ما ایرانیان، با دسیسه های بیگانگان سودجو، در تعارض قرار نگیرد و آنچه می تواند سبب قوت و بالندگی فرهنگی ما شود، به نقطه ضعف تبدیل نگردد.
در مقاله حاضر این موضوع بررسی انتقادی شده است.

جهانی شدن که بر مبنای عبور انسان از زمان و مکان یا تاریخ و جغرافیا شکل گرفته است و همچنان به پیش می رود، در حقیقت با متزلزل کردن این دو عامل و بستر فرهنگ و هویت، فرهنگ ها و تمدن ها را با تنگناها و بحران های عمیقی روبه رو کرده است. حذف زمان و مکان از فرهنگ به معنی حذف خاطره جمعی و در نتیجه هویت های جمعی است و در نهایت ممکن است به بحران هویت در جوامع بشری بینجامد. هرچه که جهانی شدن به سمت جهانی سازی پیش برود و صبغه تهاجمی به خود بگیرد، بحران های بزرگ فرهنگی نیز بیشتر بروز می کند و اجزای سنتی فرهنگ را به مقاومت و حتی مخاصمه وادار می نماید.
هرچقدر که غرب بر تحمیل و تعجیل در فرایند جهانی شدن تاکید کند و آن را به جهانی سازی مبدل نماید، ملت ها ناگزیر می شوند برای فرار از بی هویتی و در نتیجه، اضمحلال شخصیتی به سنت های خود پناه برند و حتی ممکن است بدوی ترین سنت های فرهنگی دوباره احیا گردند.

یکی از وجوه مهم مطالعاتی در حوزه انقلاب اسلامی و سیره امام خمینی(ره) قدرت شگفت انگیز پدیدآوردن انسجام قوی و ایجاد هم گرایی بین قشرها و اقوام و گروه های مختلف مردم ایران است. برای تعمق در این پدیده کم نظیر تاریخی باید به ویژگی های فقهی و سیاسی رهبری امام(ره) توجه کافی شود و جایگاه مصلحت عمومی، مشارکت عمومی، وظایف و خدمت گزاری عمومی، اصل عدالت اجتماعی، حاکمیت قانون، مردمی بودن و... در اندیشه و سیره ایشان بررسی گردد. در مقاله زیر پژوهش دراین باره مدنظر قرار گرفته است.

هرچند جهانی شدن یا امپریالیسم فرهنگی در ابتدای امر فرایندی در دست شرکت های بزرگ فراملیتی و برای کسب منافع تجاری سرشار و تسخیر بازارهای فروش بود، به تدریج ابعاد عمیق و پیچیده ای به خود گرفت و اکنون یکی از مسائل بشری و شاید اولین آنها به شمار می رود.
نظریه پردازان در مورد اینکه جهانی شدن سرانجام فرهنگ های ملی و سپس محلی را در خود خواهد بلعید و جهان به یکپارچگی فرهنگی می رسد یا اینکه برعکس زمینه ای برای رشد و قدرت یافتن انواع فرهنگ های کوچک و بزرگ خواهد شد اتفاق نظر ندارند. با این حال در سطح فرهنگ های ملی مواردی را می توان ذکر کرد که اجزای فرهنگ جهانی شده غرب را در فرهنگ خود سنتز و از طریق قدرت رسانه ای جهانی شدن، فرهنگ خود را جهانی کرده اند. ژاپن یکی از نمونه های موردی سنتز شدن فرهنگ جهانی شده غرب در فرهنگ ملی به حساب می آید.
چنین به نظر می رسد که فرایند جهانی شدن، درعین حال که به دنبال همگون سازی فرهنگی است، راه های گوناگون همزیستی، آمیزش و تبادل فرهنگی را باز گذاشته است و کشورهایی همچون ژاپن نیز از این راه ها و فرصت ها استفاده مناسبی کرده اند. در مقاله زیر، چگونگی امکان عام سازی فرهنگ های خاص با مطالعه موردی ژاپن تحلیل شده است.

ورود به هزاره سوم، که با عنوان هایی همچون «عصر اطلاعات»، «جامعه اطلاعاتی» و «گفت وگوی تمدن ها» همراه شد، متضمن پذیرش این حقیقت بود که سرعت، گستردگی و حجم وسیع اطلاعات و شبکه های اطلاعاتی، امکان هرگونه تک روی یا انزواطلبی را از فرهنگ ملل سلب نموده است. سهم رسانه ها در شکل گیری، تحول یا تداوم فرهنگ ها در عصر انفجار اطلاعات در خور قیاس با قرن ها و حتی دهه های پیشین نیست و هم اکنون تقریبا همه انسان های کره زمین در فضایی آکنده از امواج مخابراتی و اطلاعاتی زندگی می کنند که این امر نتایج فرهنگی خاص خود را در پی خواهد داشت. با این وصف، فرهنگ غالب در دهکده جهانی عملا در اختیار کسانی است که جریان اطلاعات و تکنولوژی مادر مربوط به آن را دارا هستند.
بنابراین تنوع فرهنگی در عصر اطلاعات، هم امکان تحقق بیشتری پیدا کرده و هم بیشتر آسیب پذیر شده است، به گونه ای که هنوز نتوان پی برد که جامعه اطلاعاتی ما از آزادی و تنوع فرهنگ ها برخوردار خواهد شد یا اینکه وسیله ای برای گسترش یک فرهنگ غالب خواهد بود.
برای مطالعه بیشتر در این باره مقاله حاضر را مطالعه فرمایید.

هرچند لیبرال دموکراسی به ایدئولوژی سیاسی و اجتماعی مسلط در کشورهای غربی مبدل شده و به ظاهر در تمام سطوح اجتماعی بسط یافته است، این به معنای حل شدن تمامی مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جوامع غربی نیست. از جمله این مسائل می توان به شیوه تعامل و مواجهه با اقلیت های دینی، به ویژه در قاره اروپا، اشاره کرد که از اختلاف نظر و نگاه های دوگانه و چندگانه رنج می برد. به خصوص اینکه اغلب، اقلیت های دینی اروپا از مهاجران هستند که علاوه بر تفاوت دینی، به اختلاف نژادی نیز متهم اند.
البته دولت های لیبرال برای حل این معضل پیچیده بیکار ننشسته اند و سعی آنها به ویژه در دوره های متاخر بر ایجاد نوعی تعادل میان تعلق به هویت گروهی و تعلق به هویت ملی و تبعیت از دولت بوده است، اما این موضوع فقط مسئله دولت ها و جوامع پذیرنده نیست، بلکه برای خود اعضای این گروه ها و اقلیت ها نیز مسائلی به وجود می آورد؛ از جمله اینکه هم گرایی بیش از حد آنان ممکن است سبب انزوای اجتماعی آنان از اکثریت جامعه ای که در آن اقامت گزیده اند شود که خود پیامدهای بسیاری خواهد داشت.
این موضوع مهم و نکته در خور تامل در مقاله زیر بررسی شده است.