ماهنامه زمانه
پیاپی 35 (امرداد 1384)

بار دیگر مرداد و مشروطه به هم رسیدند تا بتوانیم برگی دیگر و نکته ای تازه تر از این رویداد برچینیم. اما ازآنجاکه بزرگان گفته اند تاریخ چراغ راه آینده است و عبرت آموز، ما نیز می بایست در پژوهشهای تاریخی به این نکته توجه داشته باشیم. هرچند آسیب شناسی و بررسی واقعه مشروطیت فی نفسه، ما را به نکات مهم و آموزنده ای رهنمون خواهد ساخت، اما سودمند و جالب تر آن خواهد بود که پلی میان گذشته و حال درخصوص هر واقعه تاریخی برقرار سازیم و در حرکت از گذشته به امروز، کوله بار تجربیات ارزنده را بر دوش گرفته و بار گران اشتباهات و شکستها را در همان گذشته باقی بگذاریم و بی دلیل این بار سنگین، طاقت فرسا و مهلک را همراه خود نسازیم، چراکه آزموده را آزمودن خطاست.
کیست که نداند نهضت مشروطیت، پس از انقلاب اسلامی، بزرگترین و مهمترین رویداد تاریخی این سرزمین است که به رهبری علما و ملهم از منابع غنی اسلامی و با شعارهایی آرمانی و متعالی چون عدالت طلبی، آزادی و استقلال شکل گرفت. چه جان فشانی ها، تحصنها، مهاجرتها، شکنجه ها و سختی ها که مردم و علما در این راه متحمل نشدند. اما نیک می دانیم که عاقبت این نهضت پس ازآن که در نیمه راه منحرف گردید به چیزی جز استبداد محمدعلی شاهی، سپس هرج ومرج و آشوب دوره نخست وزیران دوآتشه مشروطه چی و درنهایت به ظهور رضاخان منتهی نگشت. اما به راستی چرا؟

مصاحبه یک نشریه حرفه ای با سردبیرش کمی نامانوس به نظر می رسد، اما اگر قرار باشد سردبیر پس از راه اندازی و سه سال مدیریت موفق، مسئولیت مستقیم سردبیری را تفویض کند، قضیه فرق می کند. هرچند سی وچهار شماره منتشرشده از مجله، همگی یادگار زحمات او محسوب می شوند و آثار تلاش او برای انتشار هرچه بهتر دیدگاه ها و اندیشه های تاریخی، سیاسی و فرهنگی معاصر در تک تک شمارگان آن پیداست، اما برای اینکه افق پیش رویمان را از منظر او ببینیم، به طورطبیعی فرصتی ایجاد شد تا از طریق این گفت وگو مروری بر بایسته ها نیز داشته باشیم.
علیرغم مشغله های مهم و متعدد او در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی هیچگاه آثار خستگی را در چهره اش ندیدیم. می گوید مجله دیگر به بلوغ و انسجام لازم رسیده است و بدون حضور نزدیک او هم به خوبی منتشر خواهد شد اما مطمئنا نبودش را به خوبی حس خواهیم کرد. با شناختی که از تعلقات خاطر او داریم، در دوردستهای فکر او شهری هست که هنوز ساخته نشده و شاید برای برپایی آن فرصت تازه ای می جوید. غلامی یازده سال عضویت در هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و چندسال هم مهمترین معاونت این پژوهشگاه یعنی معاونت پژوهشی را عهده دار بوده است.
تخصص تئوریک او در مقوله جهانی شدن، اندیشه استراتژیک و مدیریت و مهندسی فرهنگی است. از مهمترین آثار مکتوب او می توان «دین و دنیای متجدد»، «جنبش تولید علم و نظریه پردازی» و «مانیفست روحانیت» را نام برد. سرمقاله های مجله و برخی مقالات پراکنده نیز روزنه هایی از ایده ها و اندیشه های او هستند اما همه اینها بخشی از فعالیت علمی او است. غلامی می خواهد از مدیریت فرهنگی به تولید فرهنگی دورخیز کند و در عرصه اندیشه سازی و نظریه پردازی به کارزاری جدی اقدام نماید. باری برای این گفت وگوی خاطره انگیز زمانه و این سخنهای تامل برانگیز، هر عنوانی که می خواهید انتخاب کنید اما محور سوالات ما در این گفت وگو تحلیل دو رویداد مهم تاریخ موخر انقلاب اسلامی یعنی دوم خرداد و سوم تیر است. این رویداد حامل بخش مهمی از انقلاب اسلامی خواهد بود و همین مساله، باعث اهمیت یافتن سوم تیر در تاریخ معاصر ایران می گردد. تحلیل دقیق و تفصیلی آنچه در انتخابات نهم رخ داد و بازشناسی زمینه ها، نمودها و پیامدهای قابل ذکر و اثبات سوم تیر می تواند به ایجاد یک پتانسیل ملی تازه در سومین دهه انقلاب منجر شود، چنانکه پای قدرتمند مردم را دوباره به همه صحنه های اجتماع باز کند.

موفقیت احمدی نژاد در رقابت با نامزدهایی که به تجربه و نفوذ گسترده سیاسی شهرت داشتند و نشستن او در جایگاه نهمین رئیس جمهور منتخب مردم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به نظر نمی رسد به این زودی از حوزه تحلیلها خارج شود. به همان اندازه که در مورد دوم خرداد تئوری سازی و تحلیل پردازی شد، درباره سوم تیر نیز انجام خواهد گرفت؛ چراکه سوم تیر نیز در اوج ناباوری جهانیان و دقیقا در زمانی به وقوع پیوست که بسیاری از ناظران داخلی و خارجی به هیچ وجه انتظار چنین رویدادی را نداشتند. مقاله حاضر یکی از موارد این تحلیلها است که سعی در کاوش جوانب عمیق این رویداد دارد.

هرگونه برداشتی از دموکراسی را که بخواهیم لحاظ کنیم، نمی توان آن را از بار سیاسی سنگین «برابری انسانها» رها ساخت. این اصل خواه ناخواه پای جمهور مردم را به اداره مستقیم یا غیرمستقیم جامعه می کشاند. بسیاری از دولتها و حتی نخبگان سیاسی حتی بی آنکه درک کاملی از دموکراسی داشته باشند، قداست عمومی آن را پذیرفته و از درافتادن با آن پرهیز می کنند. اما آیا واقعا همه کسانی که قداست دموکراسی را برتافته اند، نسبت به اصول سنگین آن پایبندی دارند و آیا اشکال مختلف ظهور دموکراسی در تاریخ تمدن بشری، الگوی نسبتا موفقی را به نمایش گذاشته اند. بدون تردید جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک نظام انقلابی سالهاست که مورد توجه و تحلیل صاحب نظران و افکار عمومی جهانی می باشد و توانسته است یک سنت مکتبی را در بستر جمهوری مستقر کند. آیا برابری و رضایت مردم را تا حد قابل قبولی می توان در دموکراسی دینی موجود در ایران دید؟ مقاله زیر پاسخی به این پرسش است.

نخبه شدن یک فرد زمینه مساعدی را برای واردشدن برخی آسیبهای سیاسی اجتماعی به شخصیت او وارد می سازد و ممکن است او را در محدوده یک طبقه ممتاز و دور از توده های مردم محصور نماید. ازسوی دیگر ممکن است نخبه به مصادره جناحها و دولتها درآید و خاصیت اجتماعی خود را که نظارت و ارزیابی دولتها و همگامی با ملت می باشد از دست داده و جذب پدیده اشرافیت نخبگان شود. و البته بسیاری از نخبگان نیز همواره یافت می شوند که نخبه بودن را با فکر و عمل خود هر روز به معنای بایسته آن نزدیک می کنند، چنان که خود به مصداق تجسم معنای «نخبه» بدل می شوند. اکنون وقت آن است که نخبگان جامعه در هر سطح و از هر گروه و گرایشی، موفقیت خود را در آینه انتخابات ببینند و چاره ای بیندیشند؛ چراکه بدون شک باید گفت انتخابات اخیر ایران هیچ گروهی را به اندازه گروه نخبگان به چالش نطلبیده است. مقاله زیر به تحلیل معادله نخبگان و انتخابات سوم تیر می پردازد.

گذشته، چراغ راه حال و آینده است و برای به دست آوردن تحلیل تاریخی مسائل روز می توانیم کمی به عقب برگردیم و راه آمده را دوباره ارزیابی کنیم. پیرامون سوم تیر شاید هفتادمیلیون دیدگاه دور و نزدیک داخلی و انبوهی از تحلیلهای برون مرزی وجود داشته باشد، اما به دست آوردن خصایص تئوریک این واقعه، نیازمند به کارگیری بینش تاریخی و تحلیل دقیق جامعه شناسانه است. نویسنده نوشتار زیر، چنین نگاهی را در تحلیل نهمین انتخابات ریاست جمهوری ایران به کار می گیرد.

سالها پیش مقاله ای از دکتر احمد فردید در روزنامه کی هان حروفچینی و چاپ شده بود اما مجددا از چاپ آن صرف نظر گردید و صفحات چاپ شده را خمیر نمودند. طرفداران مرحوم فردید، چند صفحه از نسخه چاپ شده را برداشته و به دست ایشان می رسانند. مقاله مذکور به امانت از سوی مرحوم فردید در نزد یکی از محققان تاریخ (علی ابوالحسنی منذر) که با ایشان ارتباط نزدیک داشته، باقی ماند تااینکه وی اخیرا آن را به انضمام مقدمه ای در اختیار ماهنامه گذاشت.
ضمن تشکر از این مورخ معاصر، مقاله منحصربه فرد و به لحاظ تاریخی بسیار قابل بحث مرحوم فردید را به شما عزیزان ارجمند تقدیم می کنیم.

عقیده اصلاح یا تغییر الفبای فارسی دیگر کاملا منسوخ شده و حتی در سیاستهای شبه مدرنیستی روزگار پهلوی هم جایگاه جدی و پراهمیتی نیافت. اکنون دیگر این موضوع صرفا از جهت تاریخ نگاری اهمیت دارد و از لحاظ آموزشی و نگارش ابدا مورد اعتنا نیست. اما دانستن ایده و استدلال کسانی که مروج این بحث بودند، برای شناخت تاریخ تجدد و روشنفکری در ایران سودمند خواهد بود. میرزایوسف خان مستشارالدوله (از فرنگ رفتگان عهد قاجار) نیز رساله ای در این باب منتشر ساخته بود که آشنایی با آن خالی از فایده نیست و مقاله زیر مختصری از این آشنایی را فراهم می کند.

گرچه انگلیس علی الظاهر از مشروطه ایران طرفداری می کرد، اما براساس مصلحتهایی در مواقعی نیز دست روسیه را بازگذاشت تا نیروهایش را از سمت شمال غرب به خاک ایران وارد کند و ستون اصلی مشروطیت یعنی انقلاب تبریز را درهم شکند. قربانی اصلی این معامله، مجاهد بزرگ تبریزی، علامه میرزاعلی ثقه الاسلام، بود که حاضر نشد مشروعیت حضور روسها را در تبریز امضا کند و سرانجام به دست روسها طی دادگاهی نظامی محاکمه و به دار آویخته شد. در تقارن میان مشروطه، استعمار و منفعت پرستی، مجتهد مشروعه خواه و یا مشروطه خواه فرقی نداشتند و هر دو سربداران این داستان شدند. درواقع دعوای روس و انگلیس بر سر لحاف بود و فرقی نمی کرد که صاحب آن، مشروطه خواه باشد یا مشروعه خواه. اما گویا مرحوم ثقه الاسلام به نقش تاریخی خود کاملا واقف بود که می گفت: «بر پای دار می کشد این پایداریم»

در جریان نهضت مشروطه شخصیتهای درجه دومی حضور دارند که در به صحنه کشاندن شخصیتهای دینی و سیاسی درجه اول موثر بودند و در ارتباط گیری گسترده با نخبگان در راستای ایجاد همراهی و همفکری تلاش فراوانی به کار بستند. از جمله این گونه شخصیتهای درجه دوم اما موثر در روند شکل گیری مشروطه و حتی در وقایع پس از مشروطه مانند قرارداد 1919 وثوق الدوله و طرح جمهوریت یکی هم سیداسدالله خرقانی است. او از اعضای نه نفره انجمن ملی ملک المتکلمین بود که برای همراه کردن علمای عتبات با مشروطه راهی عراق شد و توانست حمایت آنها را جلب نماید. وی در ضمن فعالیتهای سیاسی، به فعالیتهای دینی و علمی نیز می پرداخت و سرانجام باعث پیدایی مشی خاصی در اسلام شناسی و تبلیغ شد. مقاله حاضر به شرح کامل ماجرای زندگی و زمانه او می پردازد.

سهم علمای عتبات عالیات در انقلاب مشروطیت، هرچندکه در مشهورات و کلیات تاریخی درجه اول است، اما پژوهشهای مستند تاریخی برای استخراج و نگارش تاریخ دقیق مشارکت آنها همچنان فقیر و ناچیز می باشد. امروز دانستن مواضع رهبران درجه اول دینی در قبال مشروطیت، تنها یک ضرورت تاریخی نیست بلکه یک ضرورت فرهنگی نیز به شمار می آید. مقاله پیش رو، به بررسی نقش تاثیرگذار و حتی رهبری کننده علمای عتبات در وقایع مبتلابه نهضت مشروطیت، در راستای حفظ و صیانت از این نهضت در مقابل تهدیدات داخلی و خارجی و نیز انحرافات دامنگیر آن می پردازد.

یکی دیگر از شهیدان بزرگ مشروطیت که دارای نفوذ اجتماعی و مقام علمی و معنوی ممتازی بود، آیت الله شهیدملامحمد خمامی گیلانی است. او نیز مانند شیخ فضل الله نوری و مجتهد تبریزی و ملاقربانعلی زنجانی شراب شدن سرکه مشروطیت را به فراست می دید و باآنکه از مدافعان و تلاشگران اصلی نهضت عدالت خواهی در گیلان بود، با مشاهده برخی انحرافات در مشروطه، راه خود را از آن جدا ساخت و در ردیف مشروعه خواهان قرار گرفت و البته سرانجام جان خود را نیز بر سر این راه گذاشت.

تاسیس اولین حکومت اسلامی به ریاست فقها در ایالت اصفهان، تاسیس شرکت اسلامیه در گسترش تجارت اسلامی و تاسیس حزب، روزنامه، مدرسه، مریضخانه و تشکیل انجمنها و جماعات اسلامی از کارهای مثال زدنی حاج آقانورالله اصفهانی بودند. اما رساله مکالمات مقیم و مسافر که در ماجرای مشروطیت به نگارش درآمد جایگاه ممتازی در رساله های سیاسی آن روزگار کسب کرد و با اندیشه «دولت قدر مقدور» به تبیین فقهی سیاسی مشروطیت پرداخت. براساس اصل قدر مقدور اثبات می شود که در قیاس با حکومت پادشاهی، مظالم دولت مشروطه کمتر و تاحدزیادی قابل کنترل است؛ و البته درعین حال معتقد است اگر مشروطه به استبداد جمعی منجر شود، ظلمی فراوان پدید می آید که اصلاح آن به راحتی مقدور نیست.

تحول در چین، تحول در جمعیت و جغرافیای وسیعی از جهان است که نه تنها بر همسایگان آسیایی اش بلکه بر کل اقتصاد جهان تاثیرگذار خواهد بود. بازشدن دروازه های چین بر روی فرهنگ و تجارت جهانی که با بیم ها و امیدهایی صورت گرفت، باعث پیدایی دوران شکوفایی شکوهمندی حتی بالاتر از انقلاب «میجی» ژاپن گردید. اکنون چینی ها علاوه براینکه با سپرده های بالای خود بخشی از کسر بودجه امریکا را تامین می کنند، برای خرید صنایع بزرگ امریکا نیز ابراز علاقه می کنند و همین مساله باعث می شود امریکائی ها از تاثیرگذاری حجم بالای اقتصاد چین بر اقتصاد جهان بیمناک باشند. بسیاری از امریکائی ها معتقدند اگر اوضاع بر همین منوال پیش برود، ممکن است در سرزمین خودشان کارگر سرمایه داری چین شوند و مزدبگیر زردهایی باشند که دیگر سرخ نیستند! اما درهرحال چین اکنون بزرگترین شریک تجاری امریکا محسوب می شود و امریکا پذیرفتن جهانی شدن از سوی چین را بزرگترین پیروزی در تاریخ سیاست خارجی ایالات متحده پس از حل معضل شوروی می داند.