فصلنامه شعر پژوهی (بوستان ادب)
سال چهارم شماره 1 (پیاپی 11، بهار 1391)

صورت گرایی یا فرمالیسم یکی از نظریه های نوین ادبی است که هنوز درباره ی نسبت آن با نظریه ی ادبی سنتی بحث تفصیلی چندانی نشده است. در بخش اول این مقاله پیشنهاد شده که این بررسی نظری بنیادین، با محور قرار دادن مهم ترین مفهوم فرمالیسم که در زبان فرانسه «procédé» خوانده می شود آغاز گردد. این اصطلاح که در زبان فارسی با معادل های متفاوتی چون «فرایند، فراگرد، ابزار، شگرد، صناعت، فن، خط مشی، تمهید، تمهید سبکی» ترجمه شده، کمتر مورد بحث دقیق قرار گرفته است. از این رو در بخش اول، نخست ترجمه ها و سپس تعریف های این مفهوم از منابع اصلی بررسی شده است. در دومین بخش مقاله، بیتی بسیار زیبا از سعدی، و بیتی دیگر از حافظ تحلیل شده و سپس با ارائه ی شواهد گوناگون و بحث استدلالی نشان داده شده که با فهم درست این مفهوم کلیدی، می توان به دریافت تازه و عمیق تری، هم از نظریه ی صورتگرایی و هم از مبانی سنتی شعر فارسی رسید. تحلیل مثالها و به ویژه بررسی سیر تکامل بیان یک مضمون واحد در بیت های متفاوت نشان می دهد که این هر دو دیدگاه در اساس می کوشند مجموعه ای از تغییرات ظریف زبانی شعر را بیابند و آن ها را تعریف کنند. این تغییرات که اساس زیبایی و تناسب شعرند، گستره ی وسیعی از عناصری همچون: تعداد واج ها، طول سخن، تکرار و یا جابجایی اجزاء سخن، و اصولا هرگونه انتخاب و ترکیب سخن را در برمی گیرد که حرکت خودآگاه یا ناخودآگاه ذهن شاعر از رهگذر آن ها موفق به آفرینش قطعات درخشان شعر می شود.

هم ذات بودگی دو هنرمند و اشتراک روحی و احساسی آن ها گاه موجب پدیدار شدن آثاری می گردد که به رغم فاصله ی انکارناپذیر شرایط و موقعیت های مکانی و زیستی، از همانندی های شگفتی برخوردار است. از جمله ی این آثار دو شعر «آی آدم ها» از نیما یوشیج و «دست تکان نمی داد، داشت غرق می شد» از استیوی اسمیت، شاعر انگلیسی، است که شاعران هر دو شعر با بهره مندی ازبن مایه ی مرگ در تصویر سمبولیک انسانی که در پیش چشم دیگران در حال غرق شدن است، بیانیه ای مستند علیه ساحل نشینان بی اعتنا به دیگران ارائه داده اند. توجه اصلی مقاله ی حاضر بررسی و تحلیل این دو شعر به منظور کشف و توضیح مشابهت و تفاوت های شیوه ی ارائه ی نماد مرگ در این دو شعر است. بهره مندی از ساخت روایی در شعر، و استفاده از بستر تراژیک از مهم ترین شباهت های دو شعر است. حال آن که در شیوه ی ساخت و پرداخت روایی، شعر «دست تکان نمی داد، داشت غرق می شد» بیش تر روایت محور است و در شعر«آی آدم ها» رویکرد راوی محوری غلبه دارد. هم چنین نگاه بیش و کم فلسفی استیوی اسمیت به مقوله ی مرگ بارویکرد نیمایوشیج که رنگ سیاسی و اجتماعی بر آن غلبه دارد، از دیگر تفاوت های دو شعر است.

از دیدگاه فوکو همه ی اندیشه های اجتماعی و دانش بشری ریشه در روابط قدرت دارد. تمامی نهادهای اجتماعی حتی به ظاهر انسان دوستانه سعی دارند که انسان را محدود سازند و آزادی اش را سلب کنند: آزادی فردی، اجتماعی و سیاسی. نظریه های فوکو در بسیاری از رشته های علوم انسانی و حتی در ادبیات داستانی مورد استفاده قرار می گیرد. در مقاله ی حاضر ضمن معرفی این رهیافت ها، ساختار و اجزای داستان «سه قطره خون» صادق هدایت بر مبنای نظریه ی قدرت از فوکو بررسی می گردد.

نوشتار حاضر کوششی است در جهت تحلیل و واکاوی کهن الگوی مهم فردانیت و گذر از مصایب و مشکلاتی که قهرمان داستان در مثنوی «جمشید و خورشید» برای دستیابی به هویت با آن ها روبروست. کهن الگو به نشانه ها و نمادهای یکسان درفرهنگ های مختلف و اقوام گوناگون گفته می شود که «کارل گوستاویونگ» با مطالعات گسترده به آن ها دست یافت. فرایند فردانیت از کهن الگوهایی ست که یونگ از آن یاد می کند. به اعتقاد او؛ نفس انسان در بدو تولد هنوز به طور کامل شکل نگرفته و با گذر زمان آرام آرام رشد می کند و با از سر گذراندن فرایند فردانیت به آن چه باید باشد دست می یابد. فرایند فردانیت اشکال متفاوتی دارد و این بسته به افراد مختلف و فرهنگ های متفاوت دارد، تنها عامل مشترک در میان آن ها ظهور شمار معینی کهن الگوست که در ارتباط با مراحل گوناگون این فرایند پدید می آید. مثنوی جمشید و خورشید داستان پسر جوانی است که به دنبال دیدن رویای یک زن تصمیم می گیرد از شرق به غرب عالم سفر کند تا او را بیابد. او در طی این مسیر با موانع و مشکلات بسیاری از جمله: رسیدن به سرای جنیان، رویارویی با اژدها، مبارزه با اکوان دیو، غرق شدن در دریای مهیب، مخالفت پدر خورشید و جنگ با رقیب مواجه می گردد. علاوه بر کهن الگوی فردانیت، کهن الگوهای مهم دیگری مانند: صورت مثالی عنصر زنانه (آنیما)، پیر دانا، صورت مثالی مادر نیکوکار، اژدها، دریا، اعداد مختلف قابل بررسیست. اگرچه یونگ در قرن بیستم میلادی، موفق به کشف و معرفی کهن الگوهای مشترک در رویاها و اساطیر ملل مختلف شد اما این کهن الگوها بسیار دیرینه بوده وکاربرد آن ها در داستانی متعلق به ششصد سال پیش از این، نشانگر وجود ناخودآگاه جمعی در میان همه ی ملت ها و انسآن ها از گذشته تاکنون است چنان که با بررسی و معرفی این کهن الگوها در ادبیات کهن هر ملت می توان این مهم را به اثبات رساند.جمشید قهرمان داستان با دیدن رویای آنیمای خود (خورشید) سفری پرمخاطره را آغاز می کند. درطی این راه با نیروهای پلید درونش مبارزه می کند و آن ها را شکست می دهد. با شکست دادن شهوت ها وصفات رذل وجودی جمشید صلاحیت آن را می یابد که به سفر خود ادامه دهد. همچنین او در طی این مسیر از راهنمایی ها و کمک پیر خردمند و پری مهربان یاری می گیرد و با عبور از دریای ژرف وبیشه پهناور، درنهایت به سرزمین معشوق می رسد. آخرین مرحله دستیابی به خورشید نبرد او با رقیب است که از این مرحله نیز به سلامت عبور می کند و با خورشید ازدواج می کند.

پیوند ادبیات و روان از روزگار کهن مطرح بوده است اما تبیین دقیق و روشمند آن بعد از نظریه های زیگموند فروید شکل گرفت. عقده ادیپ یکی از نظریه های مهم فروید است که در این نظریه گرایش کودک پسر به مادر و پدرکشی طرح شده است. پژوهش حاضر نبرد رستم و سهراب را از این چشم انداز، در سطحی متفاوت بر اساس مستندات و استدلال ها نشان می دهد. زال به دلیل طرد شدن از سوی سام (پدر)، غیاب پدر و عدم هم هویتی با او، بر عقده ادیپ خود فایق نیامده، پیوندی ناگستنی با سیمرغ (مادر- معشوق) یافته، در زندگی خود با رودابه رابطه ای طبیعی و کامل ندارد از منظر پدرکشی هم، چون سام از جاودانان است لایه ی دیگری از داستان با استحاله ی شخصیت ها رخ می نماید و در نبرد رستم وسهراب در حقیقت ستیز زال (= رستم) با سام (= سهراب) روی می دهد.

این پژوهش، با نگرش اسطوره ای به سفرهای قهرمان در جست وجوی جاودانگی فراهم شده است. بنابر آن که اسطوره، در ساده ترین تعریف، داستان نمونه است و همواره تکرار می شود، به داستان تاریخی اسکندر- که تکرار الگوی اسطوره ی گیل گمش در سرآغاز تاریخ است- پرداخته ایم و ضمن توجه داشتن به ناکامی گیل گمش و اسکندر از سعادت جاودانگی، به راز جاودانگی اوتناپیشتیم و خضر اشاره کرده ایم که در هر یک از داستان ها از موهبت بی مرگی بهره مند می شوند و آن راز، این است که خدایان یا خدا، تنها بی مرگی، را بهره ی انسانی می کنند که در راستای اهداف آنان/ او کوشیده باشد، اوتناپیشتیم بنابر آیین سومریان، هدف خدایان از آفرینش انسان را تحقق داده است و به خدمت آنان کوشیده است که از توفان بلا خیز، جان سالم به در برده است، با بهره گیری از نظریه ی ناخودآگاهی جمعی یونگ و آرکی تایپ ها و نظرات فروید به سفر نمادین هریک از قهرمانان پرداخته ایم و زندگی و مرگ را در تقابل با هم معنا کرده ایم. به کوتاه سخن بنابر نظریه ی جوز ف کمبل و آدامز لیمینگ همه ی سفرهای قهرمان در جست وجوی جاودانگی بر اساس تکرار مثالی سفر کهن الگوی اساطیری قهرمان شکل گرفته اند و رفتن گیلگمش به سوی اوتناپیشتیم و رفتن اسکندر در جست وجوی آب حیات از این قاعده مستثنی نیست.

دیوان خاقانی شروانی به عنوان یکی از بیش بهاترین میراث ادب پارسی، شایسته ی تصحیحی علمی و پیراسته است. علی رغم وجود سه تصحیح مشهور از این دیوان، همچنان اغلاط به نسبت زیادی در این چاپ ها دیده -می شود. در این مقاله با پشتوانه ی تحلیل شگردهای شخصی تصویرپردازی خاقانی، به معرفی معیاری نویافته و بنیادین در تصحیح بایسته ی دیوان شاعر می پردازیم و برای اثبات کارآمدی آن، شماری از ضبط های فاسد چاپ سجادی و کزازی را مورد تصحیح علمی و انتقادی قرار می دهیم.

موضوع ولایت، یکی از محوری ترین مباحث عرفان اسلامی است که در پرتو آن مسائل اساسی دیگری نظیر توحید، نبوت، حقیقت محمدیه و... مطرح و شرح داده می شود. از دوران آغازین عرفان اسلامی تاکنون، اهل عرفان با استناد به آیات و احادیث اهل بیت (ع) به شرح و تبیین مباحث ولایت پرداخته اند. میرزا ابوالقاسم راز شیرازی (م 1286 ه. ق) عارف شیعی قرن سیزدهم، از جمله کسانی است که در تشریح مباحث ولایت نقش بسزایی داشته است. در این نوشتار، ابتدا به طور اجمال به سیر ولایت پژوهی در عرفان اسلامی پرداخته و به دنبال آن گزارشی کوتاه از آثار این عارف بزرگ ارائه گردیده است. سپس از اهمیت و فایده ی این بحث در عرفان سخن به میان آمده است. آن گاه ضمن بررسی معنا و مفهوم ولایت، به بیان تقسیم بندی های گوناگون آن و نیز مباحث مرتبط با آن نظیر توحید، نبوت و حقیقت محمدیه پرداخته شده و در ادامه، شیوه ی ارتباط با صاحبان ولایت با عنوان «اصل مرابطه» مطرح شده و در پایان بحث نسبت معنوی – که حاصل و نتیجه ی پیوند با مقام ولایت است – عنوان شده است.