نشریه خردنامه صدرا
پیاپی 69 (پاییز 1391)

آموزه بداء از عالیترین مفاهیم قرآنی و روایات منقول از معصومین (ع) است که بمعنای امکان دگرگونی تقدیر و تغییر سرنوشت بسبب رفتار نیک و بد انسان است. براساس فهم نادرست از معنای بداء، شبهاتی پیش آمده است که برطرف کردن اینگونه شبهات، با تبیین معنای دقیق و حقیقت بداء در مکتب تشیع امکانپذیر است. نوشتار حاضر، بر آنست که ضمن بررسی اقوال مختلف، مسئله بداء را در مکتب تشیع با تکیه بر آموزه های قرآن و حدیث تبیین نماید.

قیاس اقترانی حملی دارای چهار شکل میباشد. این چهار شکل که سه شکل آن را ارسطو تدوین کرده است، و شکل چهارم آن را جالینوس، هر یک دارای شانزده ضرب است که برخی از آنها منتج اند. منتج بودن ضربهای منتج شکل اول بدیهی دانسته شده است و منتج بودن ضربهای منتج شکل دوم، سوم و چهارم از طریق برگرداندن آنها به یکی از ضربهای منتج شکل اول یا از طریق خلف یا از طریق افتراض اثبات میشود. اما آنچه که در این مقاله به آن پرداخته میشود، اینست که تمامی ضربهای منتج چهار شکل قیاس اقترانی حملی بر مبنای توجه به قاعده یی مفروض، منتج میباشند و این طریقه در کنار طرق قبلی نیز میتواند منتج بودن ضربهای منتج این چهار شکل را اثبات نماید. ویژگی این طریقه در آنست که تمامی ضربهای منتج بر مبنای توجه ضمنی به قاعده یی مفروض و مورد اذعان ذهن منتج میباشند و از این نظر ضربهای منتج شکل اول در منتج بودن از دیگر ضربهای منتج شکلهای دیگر ممتاز نمیباشند. ضربهای منتج شکل اول نیز با توجه به قاعده یی مفروض منتج خواهند بود. بعنوان مثال ضرب اول از شکل اول (کل الف ب و کل ب ج کل ب ج) بنا بر قاعده «مساوی یا اعم با مساوی یا اعم، مساوی یا اعم میشود»، (یعنی حد ج که نسبت مساوی یا اعم با حد ب دارد و حد ب نسبت مساوی یا اعم با حد الف دارد، حد ج نسبت مساوی یا اعم با حد الف خواهد داشت.) نتیجه میدهد؛ و ضرب اول از شکل دوم (کل الف ب و لا ج ب لا الف ج) بنابر قاعده «تباین کلی با مساوی یا اعم، تباین کلی میشود»، (یعنی حد ج که نسبت تباین کلی با حد ب دارد و حد ب نسبت مساوی یا اعم با حد الف دارد، حد ج نسبت تباین کلی با حد الف خواهد داشت.) منتج خواهد بود.
مسئله دیگری که در این مقاله به آن پرداخته شده است، بیان صورت مسئله هریک از ضربهای منتج شکلهای چهارگانه قیاس اقترانی حملی میباشد که نشان میدهد چگونه آن ضربها، منتج خواهند بود.

در نظریه کلا سیک یا همان کلا ف کلیات، یک شیء و بعبارت دیگر یک عین انضمامی، همانند کلا فی از کیفیات کلی تشکیل شده است. طبق این نظریه، کیفیات کلی تنها هستنده های تشکیل دهنده این اعیان هستند. اما اگر کیفیات تنها مقومهای چنین اعیانی باشند، اشکالا ت متعددی چون عدم امکان تغییر کیفیات، فردیت و هویت اعیان انضمامی و از همه مهمتر، اینهمانی اعیان نامتمایز پیش می آید. برای رفع این مشکلات، پیروان نظریه اعراض فردی با جزئی و فردی خواندن کیفیات، تلا ش میکنند مشکلات نظریه کلا سیک را با رویکردی متفاوت حل کنند. با اینحال، بنظر میرسد این نظریه نیز در تبیین فردیت کیفیات و پیوند آنها بی اشکال نیست. این نوشتار بر آنست پس از معرفی کیفیات و نظریه کلا ف و نشان دادن انگیزه های طرح نظریه اعراض فردی، نادرستی این رویکرد بطور کلی و نظریه اعراض فردی بطور خاص را بیان کند.

مقاله حاضر که از بعد روش شناسی تحقیق، توصیفی تحلیلی، از منظر هدف، نظری و از منظر پارادایم زیربنایی، از نوع کیفی بشمار میرود، به بررسی رویکردهای فلسفی و مبانی معرفتشناختی پارادایمهای علمی معاصر غرب یعنی مدرنیسم، پست مدرنیسم و پیچیدگی پرداخته است. این پژوهش نشان میدهد که غرب با گذر از مدرنیسم، به پست مدرنیسم و اخیرا به پارادایم جدیدی بعنوان پیچیدگی اقبال کرده است. پارادایم جدید از جهات هستیشناختی و معرفتشناختی بیش از دو مورد دیگر، به واقعگرایی اسلا می (واقعگرایی صدرایی) نزدیک شده و با آن وجوه مشترک پیدا کرده است. نخستین وجه اشتراک به بعد هستیشناختی باز میگردد. پارادایم پیچیدگی همانند واقعگرایی اسلا می در بعد هستیشناختی، واقعگراست؛ اگرچه این واقعگرایی ممکن است ابعاد غیرمادی عالم از جمله عالم روح و فرشتگان را شامل نشود. دومین وجه اشتراک به بعد معرفتشناختی مربوط میشود. پیچیدگی همانند واقعگرایی اسلا می، بنوعی به واقعگرایی انتقادی قائل است. همچنین در این مقاله نشان داده شده است که پیچیدگی و واقعگرایی اسلا می هر دو به انواعی از کثرتگرایی غیر نسبیگرا از جمله کثرتگرایی طولی قائل اند. کثرتگرایی طولی یعنی اینکه دانش همواره تقریبی از واقعیت است نه کپی برابر اصل واقعیت؛ امری که در معرفتشناسی اسلا می به انحای مختلف مورد تایید قرار گرفته است. این در حالیست که کثرتگرایی مورد تاکید پارادایم پست مدرنیسم، متناظر با نسبیگرایی است. البته تفاوتهای بنیادی مهمی نیز در باب هستیشناسی و معرفتشناسی، از جمله در باب نظریه صدق و توجیه و همچنین تجرد علم، بین پارادایم پیچیدگی و واقعگرایی اسلا می وجود دارد که پرداختن به آنها بیرون از هدف و حوصله این مقاله بوده و گستردگی آن نیازمند مقاله» مستقل دیگری است. هدف اصلی مقاله اینست که نشان دهد پارادایمهای علمی غرب و شاید بعبارتی فلسفه غرب در حال عدول از مواضع قبلی و نزدیک شدن به فلسفه اسلا می است.

با توجه به اهمیت مفهوم «خلاقیت» در دنیای امروز و با در نظر گرفتن رابطه عمیق هنر اسلامی و فلسفه» اسلامی، بررسی جایگاه خلاقیت هنری از منظر فلسفه اسلامی و در اوج حکمت متعالیه ضروری بنظر میرسد.
در دستگاه فلسفی عرفانی ملاصدرا، نفس که جانشین و مثال خداوند در زمین است، دارای هویتی امری و قادر به خلق مخلوقاتی است که رابطه اش با آنها همانند رابطه خداوند با مخلوقاتش میباشد. لذا در نگرش صدرا خلاقیت انسان در امتداد خلاقیت خداوند قرار دارد و انسان چون او قادر به ابداع صور قائم بالذات و ایجاد صور قائم به مواد است؛ بطوریکه این صور بصورت صدوری در نفس انسان حاضر میگردند. نفس انسان بکمک ادراکات خود و در سیر صعودی و معرفتشناسانه قادر به تصور حقایق و تخیل صور خیالی است. بر همین اساس در این نوشتار با بررسی نفس شناسی و نحوه وجودی آن، جایگاه خلاقیت هنری در چهار مرتبه ادراک محسوسات، اتصال به قوه خیال، اتصال به عالم مثال و درنهایت اتصال به عالم عقول بازخوانی گردیده است.

یکی از شاخه های مهم در مسائل فلسفی، مباحث انسان شناسی است که در آن، بحث از قوای ادراکی ظاهری و باطنی آدمی از اهمیت ویژه یی برخوردار است. در این نوشتار ابتدا باختصار، ذیل عنوان مقدمه به تاریخچه این بحث در فلسفه اسلامی، سپس بتفصیل به مقایسه آراء ابن عربی و ملاصدرا درباره هریک از قوای باطنی میپردازیم.
خیال بعنوان اصلیترین قوه بطور ویژه یی مورد توجه قرار میگیرد، بطوریکه سایر قوا، شئون و مراتب آن محسوب میشوند.
نگارنده در پی روشن ساختن تاثیر ابن عربی بر دیدگاه های صدرالمتالهین است که این تاثیر در مواردی همچون عدم تغایر خیال با حس مشترک، اتحاد واهمه و عاقله، فعال بودن خیال، ارجاع تمامی ادراکات به نفس ناطقه و تعلق فکر به مرتبه خیال هویدا میشود. اشاره به فعال بودن خیال، ادله تجرد مثالی آن و رابطه نفس با صور خیالی خاتمه بخش این نوشتار است.

مسئله تقابل یا تطابق عین و ذهن از ابتدای تاریخ فلسفه، ذهن متفکران را بخود مشغول داشته است. در میان این متفکران بزرگ ملاصدرا و کانت دوگانگی ذهن و عین را نامقبول دانسته و قائل به نوعی یگانگی شده اند. این مسئله در ملاصدرا امری محرز است، اما در کانت برغم تاکید ویژه وی بر اهمیت آن، بجهت غموض بسیار شدید مسئله، تاکنون بسان امری ناشناخته باقی مانده است. این جستار مدعی است که کانت اگرچه در ابتدا از تبعیت عین از ذهن سخن میگوید، اما درنهایت نوعی یگانگی آندو را پذیرفته است. این مسئله که در کارکرد وحدت استعلایی ادراک نفسانی نهفته است با اتحاد عاقل و معقول در ملاصدرا قابل بحث و بررسی است.