نشریه کلام اسلامی
پیاپی 88 (زمستان 1392)

یکی از اهداف مهمی که در قرآن و روایات، به عنوان فلسفه آفرینش مطرح شده عبادت خداوند است؛ آدمی به لحاظ ساختار وجودی و برخورداری از اراده و اختیار ذاتی، برای تامین زندگی خویش به نحو مطلوب، نیازمند به برنامه ای دقیق و تعالی بخش بوده و از آن گریزی نیست؛ عبادت خداوند به معنای خاص و عام آن، در واقع آیین نامه صحیح زندگی و رشد و تعالی آن در دنیا و آخرت است. در مقاله حاضر، چیستی و حقیقت عبادت، چرایی هدف بودن عبادت، هدف مقدمی یا نهایی بودن عبادت، چرایی عبادت خدا، قلمرو عبادت، مورد بررسی واقع شده و به شبهات مربوط پاسخ داده شده است.

به اعتقاد فیلسوفان مسلمان دفتر جان نبی پس از اتصال به عقل فعال توسط قلم الاهی عقل فعال به زیور کلمات تامه الاهی آراسته می گردد و وجود نبی از طریق اتصال حضوری با عقل فعال-که گاهی از آن به روح القدس نیز تعبیر می کنند- به حقایق و معارف وحیانی دسترسی پیدا می کند. روشن است که در چنین ارتباط حضوری هیچ جایی برای بروز خطا و اشتباه باقی نمی ماند. و از آن جا که انبیاء در این اتصال وجودی با عقل فعال، عقل بالفعل و در نتیجه عقل محض می شوند، دیگر قوای نفس آنان از قبیل حس و خیال تابع محض عقل محض ایشان می گردد و بدین سان راه خطا به حس و خیال انبیاء نیز بسته می شود. عصمت عملی آن حضرات نیز تابعی از عصمت علمی ایشان به شمار می آید؛ چرا که عصیان آدمی در اثر غلبه قوه شهوت و غضب روی می دهد، و انبیاء به خاطر اینکه به عقل بالفعل و عقل محض راه یافته اند هیچ جایی برای بروز و ظهور قوای شهوانی و غضبیه آنان باقی نمی ماند. از این روی عصمت عملی انبیاء نیز در پرتو عصمت علمی ایشان به اثبات می رسد.

نظریه «عدمی بودن شر» نظریه مشهور در میان حکیمان و متکلمان، بخصوص خواجه نصیرالدین طوسی است. قاضی سعید قمی اما به مخالفت با این نظریه پرداخته، شر را امری وجودی قلمداد نموده است و در این راستا، اشکالاتی را متوجه محقق طوسی نموده است. مقاله حاضر در صدد است از راه تقریر و نقد و مناقشه در اشکالات قاضی سعید بر محقق طوسی، بر صحت و استحکام نظریه عدمی بودن شر، استدلال نماید.

روش شناسی در علوم از جایگاه ویژه ای برخوردار است، و علم کلام نیز از این قاعده مستثنا نیست. در میان روش های کلامی، همیشه روش عقلی جایگاه مهمی داشته است. در عصر حضور اهل بیت: با توجه به حجیت سخنان آن بزرگواران، کلام نقلی امامیه بیشتر مورد توجه بوده است، و از این روی روش عقلی شایع در آن دوره، کمتر مورد بررسی و تحلیل پژوهشگران واقع شده است. در مقاله پیش رو عصر حضور ائمه: به چند دوره تقسیم شده، و ویژگی ها و نمونه هایی از کلام عقلی هر دوره بررسی و مورد تحلیل روش شناسانه قرار گرفته است. همچنین متکلمان شاخص عقل گرا در میان اصحاب ائمه: معرفی شده اند.

تحلیل معانی اوصاف الهی، یا همان مساله زبان دین در الهیات مسیحی و اسلامی، دارای پیشینه طولانی است. این موضوع در علم فلسفه دین در حال حاضر دارای رویکردهای فراوان، متفاوت و گاه متعارضی است. رویکرد علامه طباطبایی و توماس آکوئیناس در زبان دین، شناختاری و ناظر به واقع بودن آن را می رساند. علامه اسلوب زبان دین را همان اسلوب زبان عرف عام، البته با تفاوت هایی می داند و از آنجا که در زبان عرف عام از صناعات ادبی ای چون تمثیل نیز استفاده شده است، وجود تمثیل را در زبان دین می پذیرد که البته ریشه در واقعیت داشته و جهت فهم بهتر مطلب ارائه می گردد، اما در نظریه زبان دینی توماس آکوئیناس کل زبان دین، تمثیلی دانسته شده است، که علاوه بر ناسازگاری درونی این نظریه، اشکالات فراوانی نیز به آن وارد است و نمی تواند معرفت جدیدی در باب تحلیل اوصاف الهی ارائه کند.

هیدگر با دغدغه گذار از تفکیک سوژه ابژه، هستی شناسی بنیادین «دازین» را طراحی نمود و دیگر مقولات فلسفی خویش را بر دوش آن سوار کرد.
او فهم را در بستر هستی شناسی ویژه اش، امری وجودی معرفی می کند که ارتباط مستقیم و بی واسطه با زمان و جهان داشته و توان استقلال و گوشه گیری از مقولات فرهنگی را ندارد.
اما در سوی دیگر، فلسفه اسلامی، با تفکیک حکمت نظری و عملی، اراده انسانی و تاثیرات فرهنگی را در همه ابعاد و سطوح معرفت راه نمی دهد و به وجه ثابت و پایدار عالم وفادار می ماند.

پراگماتیسم سنتی، مکتبی فلسفی است که حدود سال های 1970 در آمریکا ظاهر شد. پراگماتیسم صدق و حقانیت همه گزاره ها و معرفت های بشری، در جهان شناسی، انسان شناسی و دین شناسی را بر اساس اصالت عمل، فایده و کارکرد و به محک عمل و فایده عینی عملی می سنجد؛ زیرا صدق در این مکتب به معنای برخورداری از فایده و کارکرد عملی تعریف می شود. مبنا و عامل اصلی این رویکرد، نظریه صدق پراگماتیسم است؛ در حالی که همین مبنا دچار نقدها و چالش های مبنایی است که آن را از جایگاه یک تئوری قابل اعتماد، ساقط می کند.