فصلنامه راهبرد
پیاپی 27 (بهار 1382)

با تشکر از حضرتعالی به خاطر فرصتی که مرحمت فرمودید. به عنوان نخستین سوال، حضرتعالی هم در تدوین قانون اساسی و هم در مجلس شورای اسلامی در تدوین قانون مربوط به شرح و وظایف وزارت امور خارجه و هم در بازنگری قانون اساسی شرکت داشتید. مستحضر هستید که در قانون اساسی سیاست خارجی، اهداف و مقاصد مشخصی دارد که عبارت اند از: سعادت انسان در کل جامعه بشری، استقلال کشور، ظلم ستیزی، عدالت خواهی، تعهد برادرانه نسبت به همه مسلمانان، نفی ستم گری و ستمکشی، طر کامل استعمار، روابط صلح آمیز متقابل با دول غیر محارب و صداقت و وفای به عهد در معاهده ها. اگر شما دوباره بخواهید اینها را مرور بفرمایید، با توجه به اینکه برخی از مفاهیم و واژه ها یک مقداری تغییر کردند، مثلا عدم تعهد یا مفاهیم سلطه گری، استعمار، مبارزات حق طلبانه دیگر به صورت گذشته مطرح نیست. اگر می خواستید دوباره در قانون اساسی اهداف سیاست خارجی را مرور بفرمایید، فکر می کردید که چگونه می شد در جهان معاصر با آنها برخورد کرد؟

موضوع این سمینار آسیب های اجتماعی، ریشه ها و پیامدها است که یکی از موضوعات بسیار مهم و حساس در این مقطع برای کشور ماست. این موضوع از ابعاد مختلف ا جتماعی، روانشناختی، علوم تربیتی، حقوق و کیفرشناسی و همچنین از زوایای اطلاعاتی، انتظامی، امنیتی، قضایی، سیاسی و اقتصادی قابل بحث و بررسی است

انقلاب اسلامی، نخستین انقلاب مذهبی عصر حاضر یا به تعبیر دیگر «اولین قیام بزرگ علیه نظام های زمینی» و «مدرن ترین شکل قیام» بود. در فرایند انقلاب اسلامی، گفتمانی هژمونیک شکل گرفت که با تمامی بداعتش ریشه در سنت دیرینه اسلام داشت. همان گونه که در بستر گفتمان انقلابی، اسلام دینی تعریف شده بود که «سیاستش در عبادتش... و عبادتش در سیاستش مدغم است»، «احکام اخلافیش هم سیاسی است»، قدرت را نیز در یک رابطه سازواره با معرفت (دینی-عرفانی) تعریف کرده بود

الف- تصمیم گیری ; 1- بررسی متون ; گراهام آلیسون تصمیم گیری را در سه سطح مطرح می نماید: در سطح اول، تصمیم گیرنده، انسان عقلانی کامل به شمار آمده است که در شرایطی تصمیم می گیرد که راه حل های گوناگون و طرق عمل مختلف به دقت و صحت سنجیده و ارزیابی شده اند. در نتیجه تصمیم گیری عقلانی است و تصمیماتی اتخاذ می شود که حداکثر مطلوبیت را دارند و تصمیماتی هستند که ارزش های مورد نظر را به بهترین وجه تامین و برآورده می نماید. این مدل همچنین مدل کلاسیک اقتصادی نیز به شمار می آید;

تحولات جهانی در دو دهه گذشته، روندهای جدیدی را بر روابط بین‌الملل تحمیل کرده است. این روندها که در شکل تغییر قواعد بازی در نظام بین‌الملل، ظهور بازیگران جدید، تغییر اولویت‌ها در منافع ملی کشورها، گسترش ارتباطات تنوع اطلاعات و افزایش پیوندها و وابستگی‌های فراملی نمایان گردیده، عمدتا نشات گرفته از فرایند رو به تکامل جهانی شدن اقتصاد می‌باشد. این فرایند به طور طبیعی، الزاماتی را به کشورها تحمیل کرده است

شاید کمتر موضوعی در میان مجموعه مسایلی که ایران طی سالهای پس از انقلاب با آن مواجه بوده، به اندازه ای گات (سازمان جهانی تجارت) و پیامدهای احتمالی عضویت کشورمان در این سازمان، به عناوین مختلف در برهه های متفاوت مطرح شده و اظهار نظرهای گوناگون و متعارضی را برانگیخته باشد. از ابتدای سال 1370 که این موضوع در دستور کار وزارت بازرگانی قرار گرفت تا این تاریخ، بحث عضویت ایران در این سازمان به کرات عنوان گردیده (در سه کابینه مختلف) و طی این مدت مطالعات و تحقیقات زیادی صورت گرفته، همایش ها و دوره های آموزشی متعددی برگزار گردیده و رایزنی ها و مشورت های داخلی و خارجی چندی انجام و مراحل اجرایی و سیاسی مربوط نیز در بالاترین سطوح کشور طی شده است

روابط خارجی ایران به ویژه با پیروزی انقلاب اسلامی دچار فراز و نشیب های سیاسی متعددی شده است که در این میان بحران گروگانگیری در ایران و لبنان، بحران سفارتخانه ها، مسئله سلمان رشدی، ماجرای میکونوس و... از نمونه های برجسته به شمار می رود، با وجود این، رویدادهای فوق موجب این امر نگردید که اروپا روابط سیاسی خود را با ایران انقلابی قطع نماید و تنها به سیاست تحریم اکتفا گردید

با ورود ایران به قرن بیست و یکم، یکی از بزرگ ترین چالش هایی که در برابر رهبران و سیاستگذاران این کشور قرار دارد آینده منطقه دریای خزر است؛ ایران در محیط پس از جنگ سرد و فروپاشی اتحاد شوروی به شکلی آرمان گرایانه انتظار برقراری یک «نظم نوین منطقه ای» را دارد نظمی که در پی ایجاد صلح، شکوفایی و تدوین مقررات حقوق بین الملل باشد به گونه ای که منطقه بار دیگر به سیستم رقابتی موازنه قوا فرو نغلتد. در حالی که معنی عبارت «نظم نوین منطقه ای» دقیقا روشن نیست، بی شک معنای آن در تضاد با هرج و مرج و بی نظمی قرار دارد

مقاله حاضر به تبیین منطق رفتاری جدید در سیاست عربستان، زمینه ها و نتایج آن می پردازد؛ تحولی که از حدود پایان جنگ دوم خلیج فارس آغاز گردید و رفتارهای داخلی و خارجی عربستان را تحت تاثیر خود گرفت. آغاز دهه 1990، تقریبا شروع دوره انقلابیگری سنی در خاورمیانه و جهان است. این انقلابیگری که چالشی جهانی علیه هژمونی آمریکا و نیز چالشی داخلی علیه مشروعیت رژیم سعودی بود، این رژیم را با بحران در دو سطح داخلی و خارجی مواجه ساخت

به دنبال حوادث یازدهم سپتامبر و حمله به ساختمان های تجارت جهانی، آمریکایی ها انگشت اتهام را بلافاصله به سوی القاعده و بن لادن متوجه ساختند. صرف نظر از اینکه این اتهام با واقعیت مقرون بوده یا خیر، آمریکا تدارک حمله وسیعی را برای سرنگونی رژیم طالبان در افغانستان که پناهگاه القاعده و بن لادن بود صورت داده و سرانجام با انجام حملات، آنان را به ظاهر از افغانستان اخراج نمود. هنوز هم بسیاری در دنیا بر این باور هستند که حملات یازدهم سپتامبر کار دستگاه های اطلاعاتی آمریکا جهت زمینه سازی برای یورش جهانی آمریکا بوده است

ایران و ترکیه، از دیدگاه هنری بار کلی، از نظر جغرافیایی در کنار یکدیگر، اما از نظر ایدیولوژی و منافع دولتمردان از هم بسیار دورند؛ دو کشور همچنین پیشینه ای طولانی از همکاری و مناقشه را دارند. از نظر موقعیت سرزمینی؛ این دو کشور دروازه های اروپا و آسیا هستند و در نتیجه اهمیتی فراتر از یک آرایش ساده ژیوپلتیک می یابند. روابط ایران و ترکیه در دوران پهلوی اول و دوم، علی رغم تظاهر به دوستی و عضویت در سازمان هایی مثل سنتو (سازمان پیمان مرکزی) و آر.سی.دی (سازمان همکاری منطقه ای برای توسعه) عمدتا در سطح پایین قرار داشت

فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال های آغازین قرن بیستم، تحول بزرگی به شمار می آید که تمامی بازیگران بین المللی را به تلاشی دوباره برای نقش یابی در جهان در حال تکوین واداشته است. به عبارت دیگر شوک امنیتی قدرتمندی از این ناحیه برای جهان حاصل آمد که محور آن را پرسش از «چگونگی نظم جهانی» شکل می داد. در چنین فضایی نظریات مختلفی اعم از همکاری (گفتگوی تمدن ها)، منازعه (برخورد تمدن ها) و یا سلطه (پایان تاریخ) اظهار گشته است که هریک در پی بیان نوعی خاص از نظم می باشند

هنگامی که در کادر رهبری تغییراتی صورت می گیرد، کسانی که تازه برسرکار آمده اند اغلب این اعتقاد را پیدا می کنند که کسانی که قبلا بر سرکار بوده اند از آنچه گمان می رفت بسیار بدتر بوده اند. این احساس به ویژه در دولت بوش به شکل بسیار شدید وجود دارد، شاید به این دلیل که دوران تصدی بیل کلینتون در حد فاصل دوره زمامداری یک پدر و پسر قرار داشته است. برای افرادی که در دولت بوش خدمت می کنند بسیار ساده است که گمان کنند پس از یک دوره فترت ناخوشایند هشت ساله خانواده بوش باردیگر زمام امور را در دست گرفته است

آیا حملات 11 سپتامبر 2001 آخرین نفس رادیکالیسم اسلامی بود و یا آغازی برای رویارویی خشونت آمیزتر بین افراطگرایان مسلمان و غرب؟ بحران کنونی برای آینده جهان اسلام چه معنایی خواهد داشت؟ آیا مسلمانان از خشونت و مخالفت با غرب دست خواهند کشید و یا به اسامه بن لادن و هوادارانش اجازه خواهند داد تا ماهیت روابط آتی میان مسلمانان و غرب را شکل دهند؟ پاسخ به این پرسش ها تا حدی د دست های دولت بوش قرار دارد. جنگ علیه تروریسم هم اینک ضربه عمده ای به پرسنل، زیرساخت ها و عملیات شبکه القاعده بن لادن وارد ساخته است. آنچه که به همین اندازه مهم است عبارت از این است که این جنگ سرمستی و احساس شکست ناپذیری اسلام گرایان رادیکال را که ناشی از جهاد موفقیت آمیز علیه اشغال شوروی توسط افغانستان بود، از هم پاشید، اما هنوز روشن نیست که آیا این جنگ نهایتا تنش کنونی در جهان اسلام را تخفیف خواهد داد و یا آن را تشدید خواهد نمود

در زویتا در عراق، نیروهای نظامی خود را برای تهاجم آمریکا آماده می سازند. سربازان در حالی که تفنگ های نو و براق ای کی-47 را بر دوش خود حمل می کنند و لباس های استتار بر تن دارند در محوطه ای که برای سان و رژه تدارک دیده شده، هوشمندانه رژه می روند. در همان حوالی، پرچم سه رنگی با نشان خورشید در اهتزاز است که تعلق به سرزمینی دارد که آنان برای دفاع از آن تعهد سپرده اند. سربازان حین عبور از جایگاه، نام آن سرزمین یعنی کردستان را فریاد می کردند

کتاب «ایران در چهار راه حوادث» دربرگیرنده مجموعه مقالات ارایه شده در کنفرانس «انقلاب ایران پس از 20 سال» می باشد که توسط دانشگاه جورج تاون در فوریه 1999 برگزار گردیده و پرفسور روح الله رمضانی و پرفسور جان اسپوزیتو ده مقاله ارایه شده در این سمینار را ویراستاری و در فوریه 2001 منتشر ساخته اند. پرفسور روح الله رمضانی، استاد بازنشسته حکومت و امور خارجی دانشگاه ویرجینیا، از برجسته ترین اساتید ایرانی مقیم آمریکا و نام آورترین صاحب نظر سیاست و روابط خارجی ایران است و تا کنون ده ها مقاله و کتاب به زبان انگلیسی انتشار داده است

آثار و نوشته های مربوط به تحولات بین المللی و منطقه ای را اصولا می توان به سه گونه طبقه بندی کرد; 1- کتاب های تاریخی و توصیفی که از سوی مورخان برجسته و یا آماتور پیرامون تحولات سیاسی در سطح بین المللی و یا منطقه ای درباره روابط میان کشورها نوشته می شود. برخی از این آثار با تکیه بر اسناد و نوشته های معتبر از ویژگی مهمی برخوردار هستند؛ ; 2- کتاب های نظری و مفهومی که معمولا از سوی اساتید دانشگاه ها برای نهادینه کردن درک تحولات منطقه ای و بین المللی نوشته شده و با ارایه چارچوب های نظری درصددند تا درک مشترک از تحولات بین المللی به دست بدهند

جنگ افزارهای انهدام انبوه که در بحث ها و نوشتارها از آن به عنوان سلاح های کشتار جمعی نیز نام برده می شود به علت قدرت تخریب و انهدام وسیع و همچنین دامنه عمل گسترده ای که دارد و به طور معمول از اهداف مورد نظر نظامی فراتر می رود، از بقیه تسلیحات متعارف متمایز گردیده است. جنگ افزارهای مزبور شامل سه رده اصلی هسته ای، شیمیایی و میکروبی می باشند. ولی اغلب، موشک های دوربرد که مهم ترین حامل جنگ افزارهای انهدام انبوه محسوب می گردند نیز در کنار تسلیحات مزبور و در اقدامات مربوط به خلع سلاح مورد توجه قرار می گیرند

بازار جهانی نفت در فاصله زمانی 2000 تا 2002 و تحت تاثیر عوامل مختلف، شرایط با ثباتی را تجربه نکرده است و به عقیده بسیاری از کارشناسان نفتی و محافل سیاستگذاری و مطالعات انرژی جهانی، چشم انداز روشنی برای آن در کوتاه مدت نمی توان تصور کرد. در ایجاد چنین شرایطی عوامل متعددی تاثیر گذار می باشد، اما متغیری که به طور خاص آینده بازار نفت را تحت الشعاع قرار می دهد، سیاست ها و برنامه های نفتی روسیه است. این سیاست ها و برنامه ها بدون تردید برخلاف منافع اوپک و در جهت ارتقای جایگاه روسیه در بازار جهانی نفت تحلیل می شود و تا آنجا پیش می رود که حتی آینده ای مبهم و منفعل برای اوپک در بازار جهانی نفت پیش بینی می گردد. این مقاله با فرض نقش موثر روسیه در بازار جهانی آینده نفت درصدد پاسخگویی به این سوالات است که روسیه در حال حاضر چه جایگاهی در بازار انرژی دارد؟ دیدگاه رهبران روسیه به بازار جهانی نفت چیست؟ اختلاف روسیه و اوپک از چه عوامل و متغیرهایی ریشه می گیرد؟ روسیه چگونه بر بازار تاثیر می گذارد و این تاثیرگذاری ناشی از چه عواملی است؟

با گسترش روزافزون اهمیت دریای خزر در روابط بین الملل ضرورت مطالعه ابعاد گوناگون این دریا از جمله از نقطه نظر جغرافیای تاریخی اهمیت بسزایی کسب نموده است. همه ساله ده ها کتاب در مورد دریای خزر نوشته و ترجمه می گردد که در اکثر آنها بخشی به مطالعه تاریخچه این دریا اختصاص می یابد. از جمله منابع مهمی که جهت شناخت برخی از ابعاد بزرگترین دریاچه کره زمین می تواند مورد استفاده و استناد قرار گیرد نقشه ها و کتب جغرافی قدیمی می باشد. این مقاله در نظر دارد از منظر نقشه های تاریخی مطالعات جغرافیایی پیرامون دریای خزر را مورد توجه قرار دهد. محققین علومخ جغرافیا، نقشه کشها و مورخین می توانند به سهم خود در تقویت عرصه «خزرشناسی» که نیاز روزافزون سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران می باشد مساعدت نمایند

سیاست آمریکا در قبال عراق و رویکرد نظامی این کشور به این مسئله تاکنون با تحلیل های متفاوتی از سوی تحلیل گران مواجه شده است. در حالی که برخی از تحلیل گران کوشش برای ایجاد یک نظم نوین بین المللی بر مبنای هژمونی آمریکا را منطق رفتارهای اخیر این کشور تشخیص می دهند برخی دیگر نگرانی های امنیتی و یا حل یک معضل منطقه ای و یا ترکیب از موارد ذکر شده را هدف اصلی اقدامات یکجانبه آمریکا در قبال مسئله عراق می دانند. با توجه به اهمیت مسئله و پیامدهایی که می تواند برای جمهوری اسلامی ایران داشته باشد، معاونت سیاست خارجی و روابط بین الملل در یک کمیته تخصصی مباحث فوق را طی جلساتی به بحث گذارده و نتایج آن را در نشستی با حضور متخصصان و کارشناسان مختلف مورد بحث و تبادل نظر قرار داده است. متن حاضر جمع بندی مباحث مطرح شده در این نشست می باشد