نشریه گیاهان دانه روغنی
سال پنجم شماره 2 (پاییز و زمستان 1402)

کلزا به دلیل دارا بودن میزان روغن زیاد (45-40 درصد) ازجمله گیاهانی است که کشت آن به منظور تولید حایز اهمیت است. بور و روی به عنوان دو عنصر غذایی ضروری نقش های مهم در کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی ایفا می نمایند. بور برای تکمیل غشای سلولی، توسعه دیواره سلول، حرکت گرده گل در کلاله، لقاح و تشکیل میوه لازم بوده و کمبود آن در خاک های آهکی با بافت سبک و مواد آلی کم به ویژه در تولید دانه های روغنی مشاهده شده است. روی در فعل وانفعالات آنزیمی گیاه شرکت دارد؛ ازاین رو در کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی نقش مهمی را ایفا می کند. از آنجا که در تولید گیاهان روغنی، عملکرد و درصد روغن استحصالی از اهمیت ویژه‎ای برخوردار است و دو عنصر ضروری بور و روی در این زمینه نقش اساسی را ایفا می‎نمایند، در این بررسی با کاربرد 30 کیلوگرم اسید بوریک در هکتار عملکرد دانه نسبت به شاهد 7/1 درصد و با کاربرد 25 کیلوگرم سولفات روی در هکتار عملکرد دانه نسبت به شاهد 9/5 درصد افزایش پیدا کرد. با کاربرد 25 کیلوگرم سولفات روی در هکتار درصد روغن 2/9 و عملکرد روغن در واحد سطح 17/1 درصد نسبت به شاهد افزایش یافت. به دلیل ماهیت آهکی با اسیدیته بالای خاک‎های تحت کشت و نتایج حاصل از اجرای این طرح 30 کیلوگرم اسید بوریک و 25 کیلوگرم سولفات روی در هکتار به صورت پایه (قبل از کشت) برای افزایش عملکرد و بهبود کیفیت روغن استحصالی کلزا توصیه می گردد.

به منظور مقایسه عملکرد و ارزیابی سازگاری ژنوتیپ های گلرنگ در مناطق سرد و کم باران، آزمایشی در سال زراعی 1398-1397 در شرایط کشاورزان روستای حصار شهرستان فاروج به اجرا در آمد. در این بررسی دو لاین امیدبخش گلرنگ، شامل لاین های 414 و 47 و ارقام امید و سینا در شرایط کشت انتظاری (کشت در انتهای پاییز و وقوع سبز بوته ها پس از رفع سرمای زمستانه) با رقم فرامان مورد مقایسه قرار گرفت. در این بررسی رقم امید از نظر ارتفاع بوته، تعداد طبق دانه دار، تعداد دانه در طبق و وزن هزاردانه شرایط بهتری بین ژنوتیپ های مورد بررسی نشان داد و عملکرد دانه بیشتری (679 کیلوگرم در هکتار) داشت. رقم فرامان از نظر تعداد طبق در مترمربع، وزن هزاردانه و تعداد طبق در بوته کمترین مقادیر را نشان داد. بر مبنای نتایج این بررسی رقم های گلرنگ دیم به کشت در شرایط انتظاری در مناطق سرد و کم باران سازگار هستند و رقم های سینا و امید و لاین 414 به ترتیب با عملکرد دانه 682، 679 و 636 کیلوگرم در هکتار از سایر ژنوتیپ ها عملکرد دانه بیشتری در این شرایط تولید نمودند. بنابراین کشت رقم های گلرنگ دیم در این مناطق به صورت انتظاری و با رقم هایی نظیر امید و سینا قابل توصیه است.

بیشتر روغن موردنیاز کشور از محل واردات تامین آن می شود. گیاه سویا در بین گیاهان با دانه روغنی از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ زیرا علاوه بر مزیت تولید روغن، دارای مقدار زیادی ترکیبات پروتئینی است که به صورت کنجاله برای خوراک دام و طیور مصرف می شود. استان های گلستان، اردبیل و مازندران به ترتیب بیشترین سطح زیر کشت سویا در کشور را به خود اختصاص داده اند. نیتروژن یکی از عناصر پرنیاز گیاه سویا است. سویا مانند سایر اعضای خانواده بقولات دارای توان ایجاد رابطه همزیستی تثبیت کنندگی نیتروژن با باکتری ریزوبیوم است. چنانچه همه مولفه های این رابطه همزیستی به درستی در کنار هم قرار بگیرند بخش زیادی از نیتروژن موردنیاز سویا می تواند از این طریق تامین شود که در کاهش مصرف کودهای شیمیایی نیتروژنی نقش قابل توجهی داشته و از نظر مسائل زیست محیطی اهمیت زیادی دارد. مایه تلقیح ریزوبیوم سویا اولین کود زیستی مورداستفاده در ایران است که هم اکنون با استفاده از دانش فنی بومی در کشور تولید می شود. کود زیستی ریزوبیوم سویا به حالت های جامد و مایع تولید می شود. بهترین روش مصرف کود زیستی ریزوبیوم به صورت مصرف بذری (بذرمال) است. برای کنترل کیفی کودهای ریزوبیومی در ایران و ازجمله ریزوبیوم سویا استانداردها و دستورالعمل هایی تدوین و منتشر شده است. با توجه به نیاز کشور به تولید روغن و همچنین کاربرد سویا برای مصارف مختلف غذایی و صنعتی و همچنین تهیه خوراک دام و طیور، توجه به تغذیه نیتروژنی گیاه سویا دارای اهمیت زیادی است. در این راستا، تولید پایدار مبتنی بر حفاظت از محیط زیست ایجاب می کند که تولید و مصرف کود زیستی ریزوبیوم سویا توسعه و ترویج یابد.

مطالعه حاضر با استفاده از داده های میدانی در 12 استان کشور به شناسایی و بررسی اختلاف های موجود پرداخته است. در میان استان های مورد مطالعه بیشترین و کمترین عملکرد به ترتیب متعلق به استان های مرکزی (4750 کیلوگرم در هکتار) و کرمان (1313 کیلوگرم در هکتار) می باشد. از نظر مصرف کودهای فسفاته استان اصفهان با مصرف 225 کیلوگرم در هکتار پرمصرف ترین استان و زارعین کلزا در استان سیستان و بلوچستان نیز با مصرف 58 کیلوگرم در هکتار کمتر از استان های دیگر از کودهای فسفاته استفاده می کنند. میزان مصرف ازت پایه از عدم مصرف در استان مرکزی تا 150 کیلوگرم در هکتار در استان کرمان متغیر می باشد. بررسی الگوی مصرف کودهای پتاسه نیز بیانگر اختلاف قابل توجه در میزان کاربرد این نوع کودها در مزارع توسط بهره برداران می باشد، به طوری که از مصرف اندک (0/02 کیلوگرم در هکتار) در استان های هرمزگان و مرکزی تا 75 کیلوگرم در هکتار در استان اصفهان تغییر می کند. یافته ها نشان می دهد که ارائه یک توصیه کودی استاندارد برای همه استان ها، می تواند باعث هدررفت نهاده ها شده و تاثیر مطلوب بر عملکرد و تولید کلزا را نداشته باشد. در بعضی از استان ها از برخی کودها بیش ازاندازه استفاده شده و در سایر موارد افزایش مصرف برخی از کودها می تواند منجر به افزایش عملکرد شود. در این میان اثر تولیدی مدیریت مصرف کودهای پتاسه در استان آذربایجان غربی و کودهای فسفاته در استان همدان قابل توجه می باشد.

استفاده از کشت نشایی بعد از گندم یکی از راهکارهای افزایش سطح کشت پنبه در کشور است. کوتاه بودن زمان رشد پنبه در کاشت بذر بعد از برداشت گندم و برخورد با سرمای زمستان احتمال خسارت کشت مرسوم را بالا می برد. کشت نشایی پنبه می تواند این مشکل را حل نماید. دو روش متداول کشت نشایی پنبه عبارتنداز کشت گلدانی و کشت در سینی نشاء. در این پروژه تحقیقی - ترویجی این دو روش کشت در سطح وسیع با یکدیگر مقایسه شدند. دو نوع نشاء پنبه رقم گلستان با شرایط یکسان تولید و رشد داده شدند. نشاءهای هم سن به مزرعه نمونه ارتش واقع در شهر انبارالوم منتقل و در سطحی در حدود 5000 مترمربع کشت گردیدند. شرایط داشت برای هر دو تیمار یکسان بودند. نتایج نشان داد که در کشت گلدانی وزن غوزه 4/6 گرم، درصد غوزه باز در زمان برداشت 75 و ارتفاع بوته در زمان برداشت 70 سانتی متر است که نسبت به سینی نشاء از شرایط بهتری برخوردار بوده و این عوامل باعث گردید که عملکرد کشت گلدانی در این تحقیق 1864 کیلوگرم در هکتار باشد در حالی که عملکرد سینی نشاء 1093 کیلوگرم در هکتار بود. البته پایین بودن عملکرد تیمارها نسبت به متوسط عملکرد پنبه استان، به دلیل تاخیر زیاد در کشت و شرایط نامناسب داشت می باشد و ارتباطی با روش کشت ندارد.

به منظور تعیین وضعیت آلودگی مزارع کلزای استان گلستان به آفات و بیماری های مهم، تیمی متشکل از کارشناسان گیاه پزشکی استان تشکیل شد و مزارع گندم در 14 شهرستان استان، در چند بازه زمانی متفاوت مورد بازدید قرار گرفت. در هر بازدید، یک فرم پایش حاوی اطلاعات مزرعه، محصول زراعی و مقدار بیماری تکمیل شد. بعد از پنج ماه اجرای طرح، 699 فرم پایش تکمیل شد. میانگین درصد وقوع و شدت بیماری ساق سیاه به ترتیب 0/65 و 0/62 از 3 و میانگین درصد وقوع و شدت بیماری اسکلروتینیا به ترتیب 0/26 و 0/4 از 3 بود. 50 درصد مزارع آلوده به ساق سیاه دارای درجه 1 و 44 درصد دارای درجه 2 بودند. 80 درصد مزارع آلوده با اسکلروتینیا دارای درجه 1 و 5 درصد دارای درجه 2 بودند. بر اساس تنوع مکانی، کم ترین درصد وقوع و شدت هر دو بیماری در شهرستان مراوه تپه (با درجه صفر) ثبت شد. بیش ترین درصد وقوع (با درجه 1/55) و شدت (با درجه 1/16) ساق سیاه به ترتیب در شهرستان های ترکمن و رامیان دیده شد. بیش ترین درصد وقوع (با درجه 1/02) و شدت (با درجه 1/38) اسکلروتینیا نیز در شهرستان گرگان ثبت گردید.

در پاییز 1401، آزمایشی جهت کاهش خسارت پرندگان به بوته های کلزا در استان خراسان شمالی اجرا شد. اجرای این طرح پس از بروز آثار خسارت پرندگان در مزارع کلزا و یافتن مزارع مناسب آغاز شد. برای انجام این آزمایش سه روش مورد مقایسه قرار گرفت. این روش ها عبارت بودند از: استفاده از نوار دورکننده اسپانیایی، استفاده از کیسه های پلاستیکی و در نهایت عدم استفاده از دورکننده ها (شاهد). در یک نتیجه گیری کلی، هر دو روش نوار اسپانیایی و کیسه پلاستیکی کمترین خسارت را نسبت به عدم استفاده از دورکننده داشتند و می توانند توسط کشاورزان مورد استفاده قرار بگیرند. استفاده از این دو روش فیزیکی بکار برده شده دارای دو کارکرد هم زمان برای ایجاد موانع دیداری و شنیداری هستند، همچنین این روش ها آلودگی زیست محیطی نخواهند داشت و از دیدگاه آماده سازی و هزینه اقتصادی شایسته هستند، بنابراین می توان آن ها را به عنوان دو روش کاربردی کم هزینه برای کاهش خسارت پرندگان بکار برد.