فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 43 (زمستان 1381)

اگرچه تاریخ مسکون شدن ارتفاعات تالش هنوز مشخص نشده است، ولی نخستین گروه های انسانی که به این ارتفاعات روی آورده اند، دامدارانی بودند که در جستجوی مراتع تازه و مناسب از غرب به این ارتفاعات صعود کرده و از آنجا که شرایط جغرافیایی به گونه ای بود که دامداران نمی توانستند تا تمام مدت سال را در یک محدوده سپری کنند، بنای یک جامعه کوچ نشینی را پی ریزی کردند.
کوچ نشینان اسالم در غرب راه ارتباطی رشت - آستارا به ترتیب قشلاق، میان بند و ییلاق تا گردنه الماس پراکنده شده اند. عواملی نظیر نیاز به ییلاق و میان بند، سابقه سکونت گزینی در ارتفاعات، مراتع غنی در میان بند و ییلاق، تخصص در دامداری، شرایط طبیعی و نیز عادت در کوچ کشاورزان، بالاخص برنجکاران و دامداران در قالب نیمه کوچ نشین و ترانسهومانس بدون پرداختن به فعالیت های زراعی موثر بوده است.

جهانگردی با توجه به منابع متنوع تاریخی، طبیعی و مردم شناختی آن، در ایران می تواند در ایجاد تولید، درآمد و اشتغال اهمیت زیادی داشته باشد. اما با این وجود و گذشت بیش از یک دهه از توجه و تاکید مجدد نسبت به آن هنوز نتوانسته است تا سهم مؤثر و قابل توجهی در اقتصاد ایران بیابد. عوامل درون زا و برون زای چندی در توضیح این امر قابل شناسایی هستند. در این مقاله ناکارآمدی مدیریت به عنوان یکی از دلایل اصلی این عدم موفقیت مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. این ناکارآمدی که طی یک دهه (1378-1368) استمرار داشته، سرانجام به رکود جهانگردی ایران و کاهش شدید رشد جهانگردان ورودی در سال 1379 انجامید. آثار این ناکارآمدی پس از وقایع 11 سپتامبر 2001 و بحران در جهانگردی بین المللی به صورت انفعال و ناتوانی در مدیریت بحران جلوه گر شد و جهانگردی ایران را با بحرانی بی سابقه پس از پایان جنگ تحمیلی روبرو ساخت.

پایداری، واژه دهه آخر قرن بیستم است. این واژه با تعریف توسعه پایدار توسط گزارش کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه سازمان ملل (کمیسون برونتلند) عمومیت پیدا کرده است. تعریف گزارش برونتلند شامل سه لایه است: توسعه، برابری و مساوات، و حفاظت از محیط زیست. برابری و مساوات، لایه ای از توسعه پایدار است که با تکیه بر اصل عدالت اجتماعی یا برابری درون نسلی، مفهوم پایداری را وارد پژوهش ها و تحلیل ها در سطوح پایین تر از سازمان فضایی شهر ها یعنی مناطق و حوزه های اجتماعی شهری می کند. در این مقاله برای ارزیابی و بررسی اصل برابری درون نسلی توسعه پایدار در سطوح پایین سازمان فضایی شهری، برخی مشخصه های اجتماعی، اقتصادی و زیستی (مسکن) مناطق و حوزه های سرشماری نفوس و مسکن سال 1375 شهر قم مورد مقایسه قرار گرفته اند. فرض اصلی تحقیق بر آن است که در توسعه شهر قم و ایجاد مناطق و حوزه های جدید، بر اساس شاخص های به دست آمده از داده های سرشماری، به واسطه تفاوت های مشهود در میان شاخص ها، نابرابری و ناپایداری وجود دارد. در این تحقیق برای قابل مقایسه نمودن شاخص های منتخب و رتبه بندی مناطق و حوزه ها، از روش شاخص ناموزونی "موریس" استفاده شده است. محدوده مناطق با استفاده از نقشه در مقیاس یک پنجاه هزارم محدوده حوزه ها با استفاده از نقشه در مقیاس یک دو هزارم و یک هفده هزارم شهر قم در محیط (ARC/INFO) به عنوان نقشه مبنا، رقومی شده و در نهایت با استفاده از نرم افزار (ARC view) ترسیم شده اند. محاسبات آماری نیز با استفاده از نرم افزار (SPSS) انجام شده است. نتایج مندرج در جداول و نقشه نهایی، حکایت از تفاوت های فضایی - مکانی شاخص های منتخب در مناطق و حوزه های شهر قم دارند.

با گذشت بیش از نیم قرن و تجربه انبوهی از الگوهای نظری و تجربی در کشورهای در حال توسعه، بی تردید صنعتی شدن به عنوان رویکرد غالب دهه های اخیر از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. در این راستا ارتباط بین صنعتی شدن و توسعه روستایی از طریق ایجاد فرصت های شغلی و درآمدی تصریح شده است. صنعتی شدن روستاها در قالب ایجاد نواحی صنعتی به هدف دستیابی به توسعه پایدار روستایی در دهه اخیر مورد توجه برنامه ریزان توسعه روستایی کشور بوده است. به منظور ارزیابی اثرات و پیامدهای ایجاد نواحی صنعتی در مناطق روستایی، با مطالعه موردی ناحیه صنعتی لاسجرد در استان سمنان، شاغلین این ناحیه مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند. نتایج تحقیق نشان می دهند که ایجاد فرصت های شغلی برای روستاییان موفقیت آمیز نبوده، چرا که 66.7 درصد شاغلین را ساکنین شهرها به خود اختصاص داده اند. همچنین یافته های تحقیق نشان می دهند که انگیزه مهاجرت در شاغلین کاهشی در بر نداشته است.

برآورد رواناب حاصل از بارش های جوی، پایه و مبنای مطالعات بسیاری از طرح های مختلف توسعه و بهره برداری از منابع آب را تشکیل می دهد؛ بنابراین اندازه گیری و محاسبه آن به دلیل تنگناهای محیطی، همواره دارای مشکلات فراوانی می باشد. بررسی مؤلفه اغلب روش ها و مدل های هیدرولوژیکی نشان می دهد که به دلیل عدم دقت و یا فقدان داده های آماری، در اثر تغییرپذیری الگوهای بارش و دیگر مسائل محیطی، ضرایب آنها بعضا دارای خطا می باشد. امروزه با ترکیب مدل ها و روش های تجربی در روش سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) می توان بسیاری از ضرایب مجهول آنها را جهت محاسبه روناب به دست آورد. برای بررسی این موضوع، حوضه آبخیز رودخانه کشکان به مساحت 9275.66 کیلومتر مربع واقع در استان لرستان (ناحیه جنوب غربی ایران) به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده است و برای دستیابی به اهداف آن، نخست داده های بارندگی سالیانه به مدت 32 سال (1375-1343) استخراج شده و آنگاه جهت تحلیل مکانی داده ها با الگوریتم های GIS مدل نقشه های همباران تهیه شده است. هدف از مطالعه آن، آزمون نتایج این نقشه ها برای محاسبه بارندگی ناحیه ای و بارش موثر جهت به کارگیری در مدل های شبیه سازی بارش - رواناب می باشد. بررسی نتایج این مطالعه نشان می دهد که ضریب همبستگی میان داده های محاسباتی و مشاهداتی (بارندگی - رواناب) سالیانه برای زیرحوضه های این منطقه بین 97.5 تا 99.99 درصد می باشد. از این نظر الگوی نقشه های همباران با روش مذکور به عنوان مطمئن ترین شیوه جهت محاسبه بارندگی در مطالعات منابع آب توصیه می گردد.

با توجه به انواع، علل و پیامدهای روابط شهر و روستا در اطراف تهران، این روابط را می توان بیشتر بر اساس مدل حومه توجیه و تبیین کرد. بدین ترتیب که نواحی روستایی شمال و جنوب تهران متناسب با ویژگی ها و امکانات خود، به عنوان عرصه ای تکمیلی برای ایفای نقش های شهر تهران درآمده و یا به عبارتی دیگر، این شهر بخشی از کارکرد خود را به نواحی روستایی اطراف منتقل کرده است. به طور کلی، در نواحی کوهستانی شمال تهران عمدتا کارکردهای تفریحی - فراغتی رواج یافته که شکل گیری و گسترش خانه های دوم از آثار آن می باشد و برعکس، در نواحی روستایی جنوب تهران کارکردهای متنوعی شامل سکونتی - خوابگاهی، صنعتی - کارگاهی و تاسیسات و تجهیزاتی گسترش یافته است. ایجاد و گسترش این کارکردها در نواحی روستایی طی چند دهه گذشته حرکتی خودجوش و در کلیت آن، فاقد هرگونه اقدام برنامه ریزی شده بوده و به همین دلیل آثار و پیامدهای نامطلوبی در زمینه های مختلف بر جای گذاشته است؛ به طوری که کنترل و هدایت این تحولات در راستای توسعه پایدار و یکپارچه شهر و روستا در این ناحیه ضروری می باشد.

تهیه نقشه های پراکندگی و ادغام آنها توسط روش های آمار فضایی و سیستم های اطلاعات جغرافیایی (GIS) در گرایش های مختلف جغرافیا نقش ویژه ای یافته است. لذا جغرافیدانان برای تهیه این نقشه ها از روش های دورن یابی بهره می برند. روش کریجینگ از جمله مدل های پرطرفدار در این زمینه می باشد. از آنجایی که این روش تفاوت های عمده ای با سایر روش ها دارد؛ بنابراین در این مقاله مدل کریجینگ در درون یابی مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.
از نتایج به دست آمده مشخص شد، با اینکه این مدل از دقت بالایی برخوردار است، اما در اکثر تحلیل های جغرافیایی نتایجی دور از واقعیت می دهد؛ ضمن آنکه به ساختار فضایی نقاط نمونه برداری وابسته است و تحت تاثیر دامنه تغییرات نمونه ها می باشد. ویژگی های دیگر آن از جمله هموارسازی، جمع پذیری و مطلق بودن نیز محدودیت هایی را در تحلیل های جغرافیایی ایجاد می کند.

پیش بینی تغییرات کلی و حتی جزیی الگوی رودخانه ها، از عمده ترین مباحث مربوط به ژئومرفولوژی رودخانه ای می باشد. در همین راستا، تحقیقات متعددی توسط ژئومرفولوژیست ها صورت گرفته است. این مقاله نیز تغییرات مرفولوژی کانال رودخانه تالار در محدوده جلگه ساحلی خزر را مورد بررسی قرار داده است. برای دستیابی به این هدف، پس از بررسی مرفولوژی رودخانه به تجزیه و تحلیل تغییرات الگوی رودخانه پرداخته شده است. بر این اساس، ابتدا مسیر مورد مطالعه از نظر شکل الگو تقسیم بندی و سپس تغییرات الگودر مقطع زمانی 39 ساله با روش های تغییرات زمانی و مکانی (معادلات ریاضی)، روش گرافیکی و روش میدانی مورد بررسی قرار گرفته است و سعی شده تا با استفاده از این روش ها، تغییرات الگو و شکل های مختلف تغییر شکل و جابجایی مسیر بستر رودخانه تعیین و پیش بینی گردد. برای نیل به این هدف، از عکس های هوایی سال های 1334 و 1373 با یک فاصله زمانی 39 ساله از نظر بررسی تغییرات مقطعی و نیز دده های هیدرولیک جریان و پارامترهای هندسی کانال برای تحلیل استفاده شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که رودخانه هنوز تعادل دینامیکی نهایی خود را به دست نیاورده است و همچنان در حال تغییر و جابجایی و ایجاد پیچ و خم های جدید و توسعه در قسمت علیای جلگه می باشد و در قسمت سفلی، یعنی در محدوده دارای الگوی پیچانرودی نیز تغیراتی خیلی کند و بطئی دارد و همین امر موجب شده تا در فاصله زمانی 39 ساله، این تغییرات محسوس نباشد.