فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 51 (بهار 1384)

شناخت نواحی مستعد وقوع حرکت های توده ای و زمین لغزه ها یکی از گام های اولیه در مدیریت منابع طبیعی و برنامه ریزی های توسعه ای و عمرانی است. حرکت های توده ای و زمین لغزه ها تحت تاثیر عوامل طبیعی و انسانی متعددی رخ می دهند که ارزیابی تاثیر هر یک از این عوامل، نقش بسزایی در پیش بینی احتمال وقوع حرکت های توده ای و پهنه بندی خطر آنها دارد. در این تحقیق از طریق تفسیر عکس های هوایی و بررسی های میدانی، حرکت های توده ای رخداده در حوضه آبریز سرخون در شهرستان اردل از استان چهارمحال وبختیاری شناسایی و نقشه های توزیع انواع حرکت های توده ای در این حوضه تهیه شده است. سایر ویژگی های محیطی حوضه نیز در قالب نوزده متغیر کمی و چهار متغیر کیفی مورد مطالعه قرار گرفته و برای هر یک از آنها در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی (ساج –GIS) لایه های نقشه ای جداگانه ای تهیه شده است. برای مدل سازی آماری از سه روش مدل رگرسیون لاجستیک، مدل رگرسیون خطی، و مدل پروبیت استفاده شده و نهایتا معادلاتی برای پیش بینی و تهیه نقشه های احتمال وقوع حرکت های توده ای ساخته شده است. نقشه های نهایی سپس به دو پهنه با خطر بالا و پایین وقوع زمین لغزش طبقه بندی شده و با ارزیابی ماتریس خطا، درصد دقت و صحت هر یک از مدل سازی ها و پهنه بندی ها مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد که مدل سازی به روش رگرسیون لاجستیک دارای بیشترین دقت و صحت پیش بینی می باشد. از نقشه های پیش بینی و پهنه بندی احتمال وقوع حرکت های توده ای می توان در برنامه ریزی های مختلف منطقه ای، ناحیه ای و محلی استفاده نمود.

تاثیر عوامل آب و هوایی بر کشاورزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و این موضوع، به خصوص در شرایط کشت دیم بیشتر صدق می کند. در زراعت دیم تاریخ کاشت همان تاریخ شروع اولین بارندگی مؤثر پائیزی است. برای تعیین تاریخ مناسب ترین زمان کاشت در استان ایلام، برروی داده های روزانه بارش هجده ساله هفت ایستگاه که توان پوشش حداکثر وسعت این استان را داشت، بررسی هایی صورت گرفت و با دخالت دادن احتمال 75% و 50%، تاریخ مناسب کاشت گندم دیم بدست آمد. براساس تعاریف ارائه شده، بهترین تعریف برای شروع کاشت گندم دیم در استان ایلام عبارت بود از تاریخ شروع بارش و به تبع آن، تاریخ کاشت گندم دیم زمانی است که بعد از اول مهرماه پنج میلی متر بارندگی شده باشد؛ به شرطی که پانزده روز بعد از آن خشک نباشد. براساس این تعریف، بهترین تاریخ شروع کاشت گندم دیم در استان ایلام دهه دوم آبان ماه به بعد است. نتایج تقویم کاشت گندم دیم در استان ایلام حکایت از متفاوت بودن تاریخ کاشت در مناطق مختلف استان ایلام دارد. اگر بارندگی مؤثر برای کشاورزی دیم را 300 میلی متر در نظر بگیریم، مناطقی مثل دهلران، موسیان، دشت عباس و قسمتی از شهرستان مهران جزء مناطق نیمه مستعد دیم محسوب می‎شوند و بیش از 80% از استان ایلام جزء مناطق مستعد کشت گندم دیم به حساب می آید.

در این مقاله عوامل و معیارهای مؤثر در مکان یابی شهر صنعتی اراک و اثرات آن بر وضعیت زیست محیطی شهراراک مورد بررسی قرار گرفته است. برای این منظور ساختار محیط طبیعی، زمینه ها، سازه ها و عوامل انسانی مؤثر درانتخاب مکان شهر صنعتی تجزیه و تحلیل و نتایج زیر حاصل شده است: 1- در صنعتی شدن اراک اهداف و الزامات ملی بر اهداف و امکانات و اولویت های محلی مقدم داشته شده است. 2- نظام ناهمواری زمین و جهت وزش بادهای محلی زمینه ساز وقوع پدیده وارونگی (اینوژن) هوا در شهر اراک می باشد که این امر باعث تشدید آلودگی هوای شهر اراک شده است. 3- واحدهای تولیدی وابسته به شهر صنعتی بالاخص کارخانه تولید آلومینیوم بیشترین سهم را در آلودگی هوای شهردارد، به طوری که 99% آن را آلودگی های صنعتی تشکیل می دهد. 4- قرارگیری شهر صنعتی اراک در بالا دست حوضه کویر میقان و زمین های کشاورزی شمال اراک، این حوضه اکولوژیک بسته را از لحاظ بوم شناسی حساس و آسیب پذیر کرده است. درنهایت مقاله حاضر به این نتیجه می رسد که مکان یابی شهر صنعتی در چارچوب الگوی «نو شهرهای صنعتی پیوسته» انتخاب مناسبی برای توسعه شهر اراک نبوده و اثرات منفی قابل توجهی در شرایط زیست محیطی این شهر داشته است. بنابراین باید در بارگذاری های صنعتی جدید در این محدوده امکانات و تنگناها و ملاحظات زیست محیطی «منطقه شهری صنعتی اراک» بیش از پیش مورد توجه سیاستگذاران، مدیران اجرایی و محققان مربوطه قرار گیرد.

یخبندان و لغزندگی در جاده های کوهستانی شرایط بحرانی برای حمل و نقل جاده ای ایجاد می کند. مطالعات قبلی به افزایش سوانح در طول ماه های سرد سال (به ویژه به هنگام بارندگی و یخبندان جاده ها) اشاره دارند. در این مقاله دو هدف دنبال می شود: اول، تشریح روشی جهت تعیین احتمال وقوع وضعیت های بحرانی یخبندان و لغزندگی (Np1-Np9 (در طول جاده های هراز و فیروز کوه (از جاده های پرترافیک و کوهستانی کشور که استان های شمالی را از طریق ارتفاعات البرز به تهران ارتباط می دهد). دوم، تحلیل زمانی- مکانی یخبندان و لغزندگی با استناد به تحلیل های آماری وآنالیز آنها در توابع موجود در سیستم اطلاعات جغرافیایی. از مهم ترین دستاوردهای تحقیق آن است که در مناطق کوهستانی جاده های هراز و فیروزکوه با شروع دوره سرد)ماه اکتبر) احتمال وقوع یخبندان (Np5) و در مناطق ساحلی و کم ارتفاع احتمال لغزندگی ((Np2 بسیار افزایش می یابد.

یکی از فراسنج هایی که بدون اثر شار رطوبت می تواند در تخمین بارش بکار گرفته شود، مجموع جرم بخار آب موجود در جو در یک محل خاص از سطح زمین تا پایان جو است که آب بارش شو نامیده می شود. در این بررسی داده های ایستگاه کاوش جو مهرآباد در دوره آماری چهارده ساله از سال 1995 تا 1982 مورد تحلیل قرارمی گیرد و آب بارش شو، دمای میانگین جو و شکست آتمسفری در این ایستگاه در ماه های مختلف سال بدست می آید. بر اساس کاهش و افزایش انحراف معیار به میانگین، دوره های خیلی خشک تا خیلی تر و نیز خیلی سرد تا خیلی گرم دسته بندی می شوند. برای آزمون نتایج بدست آمده، داده های ماه ژانویه سال 1999 نیز بررسی می شوند و آب بارش شو، میانگین دمای جو و شکست آتمسفری در این ماه محاسبه و با میانگین آب بارش شو و نیز میانگین دمای جو مقایسه می شوند. بررسی نشان می دهد که این ماه از نظر بارش در حد میانگین است و در دوره خیلی سرد تا سرد قرار می گیرد. به علاوه، بررسی مجموع آب بارش شو و بارش بیانگر این مهم است که بدون اثر فرارفت رطوبت، 6/7 درصد آب بارش شو به صورت بارش ریزش کرده است.

سواحل دریاها یکی از اشکال اکوسیستم های طبیعی محسوب می شوند. این عرصه های منابع طبیعی نقش ارزنده ای در پویایی و زندگی انسان ها دارند. تغییر و تحول طبیعی برای رسیدن به مرز تعادل ازخصوصیات بارز این اکوسیستم ها می باشد. روند نوسانات دریا و تاثیر آن بر سواحل از جمله عوامل تغییر و تحول در سیمای سواحل محسوب می شود. علاوه بر تغییر و تحول طبیعی، انسان ها نیز به شدت این عرصه ها را مورد تعرض و تجاوز قرار می دهند. در سال های اخیر روند پیشروی دریا تغییر و تحول زیادی در سیمای طبیعی سواحل ایجاد نموده است. بنابراین تغییر و تحولات اراضی ساحلی را می توان به دو شکل عمده طبیعی و انسانی تقسیم بندی نمود. به منظور بررسی میزان تغییرات طبیعی و کاربری اراضی سواحل جنوبی دریای خزر از طریق هر یک از عوامل فوق، تحقیقی به طول حدود یازده کیلومتر و در مساحتی حدود 320 هکتار در سواحل شهرستان نور انجام یافت. بررسی زمانی تغییرات در یک دوره سیزده ساله)13731360) با استفاده از عکس های هوایی و در محیط GIS انجام گرفت. نتایج بررسی نشان می دهد که تغییر و تحول در این دوره زمانی بسیار شدید بوده است. میزان اراضی جنگلی و پوشش های طبیعی از 5/13 هکتار به حدود 4/4 هکتار کاهش یافت. در این دوره حدود 5/84 هکتار از سواحل و کاربری های موجود به زیر آب رفته است. همچنین حدود 107 هکتار از اراضی ساحلی تغییر وضعیت داده و حدود 35 هکتار به میزان ساخت و سازهای انسانی افزوده شده است. نتایج نشان می دهد که میزان تغییر و تحول انسانی در مقایسه با تغییر و تحول طبیعی (پیشروی دریا) بسیار شدیدتر بوده و نیاز به ساماندهی سواحل برای حفظ و جلوگیری از خسارات اقتصادی و زیست محیطی را ایجاب می نماید.

تعاونی های مرزنشینان از گذشته های دور به طور غیررسمی و ازسال 1344 به طور رسمی در کشور فعال بوده اند؛ لیکن علیرغم گشایش هایی که در توسعه فعالیت آنها به لحاظ ساختاری و قانونی فراهم شده، کماکان محدودیت سقف ارز تخصیصی و همچنین محدود بودن اقلام کالاهای صادراتی و وارداتی که این تعاونی ها می توانند مبادله نمایند، در کنار سایر محدودیت های اداری- اجرایی، از کارایی آنها کاسته و عملا نقش آنها را در بازرگانی خارجی کشور کمرنگ نموده است. این تعاونی ها در استان سیستان و بلوچستان عمدتا پس از انقلاب اسلامی شکل گرفته و هم اینک تعداد آنها به 32 تعاونی با سرمایه ای بالغ بر هشت میلیارد ریال رسیده و شاهد توسعه فعالیت اقتصادی و تجاری آن در این استان می باشیم. با این وجود ارزش کل کالاهای صادراتی این تعاونی ها حدود 31 میلیون دلار در سال 1379 بوده که در مقایسه با مجموع صادرات غیرنفتی کشور در آن سال (حدود 5/4 میلیارد دلار) رقم بسیار ناچیزی است، و بیانگر محدودیت های ساختاری- عملکردی این گونه تعاونی ها می باشد. بر اساس نتایج حاصل از این تحقیق به منظور توسعه فعالیت و افزایش نقش تعاونی های مرزنشینان در بازرگانی کشور، مهم ترین گام برنامه ریزی و سیاستگذاری های لازم به منظور ایجاد تحول ساختاری در این تعاونی ها و سوق دادن آن به تولیدی شدن، به جای توزیعی بودن صرف می باشد. این مهم ضمن ایجاد اشتغال بیشتر، حرکتی مهم در جهش صادرات تعاونی های مرزنشین نیزخواهد بود. کارکردهایی از قبیل افزایش سقف ارز تخصیصی، بهبود روش ها، ثبات و پایداری قوانین و مقررات، کاهش عوارض و مالیات، حذف بوروکراسی های زاید، و ایجاد هماهنگی میان سازمانی می تواند به پایداری ساختار و عملکرد اقتصادی تجاری تعاونی های مرزنشینان و ارتقاء جایگاه آن در بازرگانی خارجی کشور بیش از پیش منجر گردد

در برنامه ریزی های منطقه ای و توسعه سرزمین، شناسایی مناطق مناسب جهت استقرار و توسعه فعالیت ها یکی از مسائل اساسی می باشد که همواره برنامه ریزان منطقه ای با آن مواجه بوده اند. با توجه به مدل ها و روش های گوناگونی که در این زمینه وجود دارد, پیشرفت های بسیار به ویژه در سیستم های اطلاعاتی جغرافیایی صورت گرفته و امکان مدل سازی و تحلیل اطلاعات به صورت فضایی بوجود آمده است. در تحقیق حاضر با استفاده از روش سلسله مراتبی تحلیل و انواع تکنیک های مدل سازی فضایی، به الگوسازی فضایی بخش طرقبه پرداخته ایم. فرایند الگوسازی و مکانیابی طی چند مرحله شامل گردآوری اطلاعات, ورود اطلاعات به سیستم, انتخاب معیارها, مدل سازی فضایی و تلفیق اطلاعات انجام شده است. در نهایت، مناطق مختلف بخش طرقبه از نظر قابلیت استقرار واحدهای خدمات بازرگانی اولویت بندی شده اند.

فلات مرکزی ایران، با اشکال ژئومورفولوژیکی متفاوت، از حوضه های متعددی تشکیل شده که دشت کویر خود مجموعه ای از این حوضه ها می باشد (بوبک، 1959، ص 6).دشت کویر بین 50 و 32 شمالی و 50 شرقی واقع شده دارای وسعتی حدود 2915 کیلومتر مربع است. در حاشیه این دشت بزرگ روستاها و شهرهای متعددی استقرار یافته اند، که از 11 شهر معروف اطراف آن می توان نام برد، که کاشان یکی از شهرهای مذکور می باشد. در این شکی نیست که قالیبافی یک پدیده جدیدی در کاشان نیست، ادواردز در کتاب خود تحت عنوان «قالی ایران» اشاره می کند که در اواسط قرن شانزدهم میلادی یک قالی در کاشان بافته شده که اکنون در موزه صنعت و هنر اتریش در وین نگهداری می شود. قالیبافی در ناحیه مورد مطالعه (روستاهای شرقی کاشان) در 30 سال گذشته توسعه بیشتری یافته، و قالی های بافته شده در ناحیه از کیفیت و مرغوبیت خاصی برخوردار است. فرشهای معروف این ناحیه در بازارهای داخلی تحت عنوان قالی شادسر معروف می باشد، که در طرح، مواد و کیفیت (40×40 گره) اغلب مشابه می باشند. این قالی ها اکثرا توسط خانواده های (روستائی) در ناحیه بافته می شوند، که براساس برآوردهای انجام شده در یک جفت قالی شادسر 800,252,2 گره وجود دارد که معمولا در حدود 468 روز بافته می شود، میزان تولید قالی شادسر 7676 مترمربع در سال 2003 بوده است. که میانگین ضریب قابلیت افزایش تولید در سال 2003 حدود 2/27 درصد محاسبه گردید، اگرچه دلائلی بر عدم افزایش ضریب قابلیت تولید (که قاعدتا می بایست بیش از 2/27% باشد) وجود دارد که در متن بدان اشاره شده است.

تهران یکی از شهرهای آلوده جهان است. علیرغم اقدامات جدی مسئولین شهر هنوز آثار مثبتی در روند کاهش آلودگی هوای شهر مشاهده نمی شود. برای اینکه به عامل اصلی یعنی توزیع فشار توجهی نمی شود. بدین جهت این تحقیق سعی کرده است که رابطه بین تغییرات تراکم آلاینده های تهران و توزیع فشار را بررسی کرده و الگوهای موثر را شناسایی کند. برای این منظور روزهای آلوده تهران براساس آلاینده های اصلی یعنی و TSP در ایستگاه آلودگی سنجی مرکزی (ویلا) در دوره 1984-2001 از سازمان محیط زیست تهیه گردید. داده های فشار سطح زمین روز های آلوده در ساعات صفر گرینویچ دوره مطالعه از مرکز پژوهشهای اقلیمی دانشگاه آنگلیای شرقی انگلستان در محدوده 20 تا 5/47 درجه شمالی و 35 تا 8/67 درجه شرقی تهیه گردید. با استفاده از روش های آماری تحلیل مولفه های اصلی و خوشه بندی پراکندگی فشار روزهای آلوده به شش تیپ هوایی به شرح آنتی سیکلون شمالی، آنتی سیکلون سیبری، آنتی سیلکون غربی، کم فشار خراسان، و تیپ مداری طبقه بندی شد. بیشتر تیپ ها در پاییز فراوانتر بودند. توالی های آلوده طولانی مدت توسط تیپ مداری و توالی کوتاه مدت توسط الگوی کم فشار خراسان تولید شده اند. نتایج بررسی هماهنگی بین تغییرات فشار روزانه فرودگاه مهرآباد و آلودگی هوای ایستگاه ویلا رابطه مثبتی را برای آلاینده های و رابطه منفی برای آلاینده TSP با توزیع فشار روزانه نشان داد. رابطه های بدست آمده قابل توجه و معنی دار بودند به طوریکه براساس این روابط مدل های پیش بینی آلودگی هوای تهران از روی توزیع فشار روزهای قبل عملی شد.

داده های سنجش از راه دور چند طیفی منبع اطلاعات مهمی برای تشخیص تغییرات سطحی می باشد. تغییرات پوشش اراضی، بدلیل فعالیت های بشری، موضوع اصلی برنامه ریزی منطقه ای است. تشخیص تغییرات یکی از کاربردهای اصلی سنجش از راه دور است. در این مطالعه که بر اساس روش های چشمی و رقومی انجام شده است، تغییرات 23 ساله در دوره های مختلف شناسایی و مشخص شده است. تصاویر رقومی MSS (20ژولی، 1977) TM 7 سپتامبر، 1988 و +ETM 20 ژولی، 2000 استفاده شد. برای بررسی تصاویر سه زمانه، تصحیحات رادیومتریک و هندسی انجام و سپس روش های مختلف مانند رویهم قرار دادن تصاویر رقوی، تفریق تصاویر، مقایسه پس از طبقه بندی به کار گرفته شده نتایج حاصل نشان داد مه طی 23 سال گذشته تغییرات فاحشی در رابطه با بیبان زایی روی داده است که 68% این تغییرات در مدت زمان بین 2000-1985 روی داده است. براساس نتایج حاصل نتیجه گیری می شود که داده های MSS، TM و +ETM برای تهیه نقشه های تشخیص و تغییرات مناسب هستند. ضمنا نتایج حاصل نشان داده که کار میدانی گسترده برای نهیه نقشه های تغییرات منطقه مورد مطالعه نیاز است.