تغییر ساختارهای اجتماعی و تحول فقه سیاسی در دوره مشروطه

فقه سیاسی شیعه در دوره طولانی غیبت با تکیه بر اصول اجتهادی خود و در تعامل با شرایط مختلف تاریخی همواره در پاسخ به پرسش های سیاسی و اجتماعی به شکلی مناسب متحول گشته و در وجهی پویا تداوم یافته است. از زمان تاسیس سلسله صفویه تا مشروطه نه تنها مناسبات سیاسی و اجتماعی حاکم بر جامعه ایران تغییرات گسترده ای یافت، بلکه اندیشه های سیاسی جدیدی نیز به تدریج وارد تاریخ اندیشه پردازی ایران شد. شکل گیری حکومت شیعی و امکان دخالت روحانیت شیعه در امور سیاسی در این مدت از یک سو و ورود اندیشه مشروطه از مغرب زمین از طرف دیگر، آن چنان شرایط جدیدی پدید آورد که فقه شیعه نیز به فراخور مناسبات جدید اجتماعی و شکل گیری ذهنیت جدید سیاسی، از کلان نظریه صبر و انتظار قدیم که تنها فقه سیاسی را در قلمرو زندگی خصوصی مومنان امکان پذیر می نمود خارج گشت و نظریه تاریخی جدیدی را به وجود آورد که می توان از آن به نظریه جواز تاسیس حکومت نیمه مشروع در دوره غیبت تعبیر نمود. این نظریه بر خلاف نظریه سلبی گذشته که در شکل اثباتی تنها حاکم مشروع برای رتق و فتق امور خصوصی مومنان را تبیین می نمود، روی تاسیس سازمان سیاسی برای اداره جامعه تمرکز یافت. مقاله حاضر، مکانیسم این تحول و تطور را با تکیه بر رهیافت جامعه شناسی معرفت و به روشی تاریخی مقایسه ای توضیح می دهد.