تحلیل «علت معده» و لوازم وجودی معرفتی آن

نظام هستی را می توان در قالب دو سلسله طولی و عرضی علت ها، تبیین کرد. علت های چهارگانه فاعلی، غایی، مادی و صوری، در ایجاد شیء موثر بوده و از این رو، «وجوب و وجود» معلول در سلسله طولی علت ها، نسبتی ضروری و ذاتی با «وجوب و وجود» علت خود دارد. علت اعدادی در برابر علت های حقیقی (موثر) قرار داشته و تنها در سلسله ای عرضی که ویژه عالم ماده و حوادث زمانی مترتب بر یکدیگر است، واقع می گردد. علت معده، امر سابق هر حادثه زمانی است که با حمل امکان استعدادی امر لاحق، تنها در تعین فرد ماهیت موثر بوده و از این رو نقشی در «ایجاد» امر لاحق ندارد.
انحصار سخن از علت های اعدادی در مقوله حرکات، سبب می شود که علت های معده، اموری نامتناهی و غیر مجتمع الوجود باشند. از سوی دیگر، از آنجا که علت معده، موجد امر لاحق نبوده و تناسب ذاتی با آن ندارد، علم به علت معده (امر سابق)، سبب علم ضروری به معلول (امر لاحق) نیز نمی گردد.