مقایسه تطبیقی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی در مسجد-مدرسه های دوره تیموری و صفوی

پیشینه و اهداف:

 مسجد- مدرسه ها از مراکز اجتماعی، سیاسی و مذهبی مردم مسلمان بوده است که در سرزمین های اسلامی به عنوان پناهگاهی برای زندگی پرآشوب شهری به شمار می آید. حکومت های مذهبی در ایران به منظور آموزش امور دینی در فضایی مذهبی، به کمک زمینه فراهم شده به وسیله مسجد-آرامگاه ها و مسجدخانقاه ها، دست به ساخت کالبدی جدید به نام مسجد-مدرسه زدند که با وجود مطالعات موجود در مورد کالبد و خصوصیات کالبدی آن ها، به نظر می رسد ظاهر مسجد- مدرسه ها هنوز برای معماری معاصر ایران آموزه های بسیاری دارد. اینکه دو فضای آموزشی (مدرسه) و نیایشی (مسجد) در دو دوره تیموری و صفوی چگونه با یکدیگر ارتباط داشته اند و مسجد- مدرسه چه ویژگی هایی دارد که از دیگر گونه های ترکیبی متمایز می شود، به طور مشخص شناخته شده نیست. این تحقیق به شناخت چگونگی پیوند مراکز آموزشی نیایشی که همان مسجد- مدرسه ها هستند می پردازد. چگونگی ارتباط میان دو فضای آموزشی و نیایشی در دوره های تیموری و صفوی، و ویژگی های متمایز مسجد- مدرسه ها در مقایسه با دیگر گونه های ترکیبی، هدف این مقاله است.

روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش تفسیری- تاریخی و پژوهش نمونه موردی است و تحلیل های مربوط به بناها با روش استدلال منطقی صورت گرفته است که در این راستا ابتدا به بحث فضاهای آموزشی و نیایشی در هر دوره به صورت جداگانه پرداخته شد و بعد تاثیر این فضاها در فرم کلی مسجد مدرسه های مورد بحث و همچنین چگونگی ارتباط بخش های مختلف آن ها با یکدیگر تحلیل و بررسی شدند.

به منظور بررسی تطبیقی رابطه میان مسجد مدرسه های دو دوره صفوی و تیموری، هفت مورد از مسجد- مدرسه های این دو دوره به روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند. در رابطه با چگونگی ارتباط فضاهای آموزشی و نیایشی، دو دسته بندی کلی جهت گونه شناسی معرفی گردید. در این گونه بندی ها، مسجد- مدرسه ها از نظر سلسله مراتب و جایگیری و ترکیب فضاهای آموزشی و نیایشی تفکیک شدند و معیار هایی جهت نحوه رشد آموزش و پرورش به صورت همزمان، تمرکز بر آموزش، ارتقاء تعاملات اجتماعی طلاب و... معرفی و در نهایت به صورت اصول طراحی مراکز آموزشی-مذهبی تدوین و تبیین شد. اصولی همچون، رشد همه جانبه در ابعاد مختلف، اهمیت مباحثه، ارتقاء تعاملات اجتماعی، تذکردهی به معنویات و دیگر سیاست ها، اهمیت توجه به این مسایل در مسجد مدرسه ها را مشخص می کند.

  عمده ترین دگرگونی ها در مدارس دوره صفوی، پاسخ به تامین فضاهای اقامتی، آموزشی و نیایشی مطلوب تر برای طلاب بوده است. گاهی مدارس دارای دو ورودی جداگانه جهت دسترسی به فضاهای آموزشی و عبادتی هستند. در دوره تیموری این دو بخش کاملا در همجواری یکدیگر می باشند. مدارس غیاثیه و دودر مشهد از دوره تیموری و مدارس چهارباغ و حکیم اصفهان از دوره صفوی گواهی بر این مساله هستند. در مورد اصول حاکم بر مسجد- مدرسه ها نیز به عنوان مثال می توان به معیار رعایت حریم شخصی طلاب که باعث ایجاد سلسله مراتب فضایی و رعایت نظم در مسجد مدرسه می شود، اشاره داشت. همچنین اهمیت مباحثه و توجه به حیاط مرکزی همچنین باعث در نظر گرفتن فضای باز و نیمه خصوصی مانند ایوانچه، و همچنین توجه به حضور عناصر طبیعی جهت تمرکز ذهن برای تفکر و رشد آموزشی می شود. این اصول باعث نظم دهی و کمک به تمرکز به امر آموزش در جوار نیایش درمسجد مدرسه ها می شود.