بازخوانی تصویر ذهنی علما و روشنفکران عصر مشروطه از قانون

خاستگاه برخی از ساختارهای قانونی و سیاسی فعلی جمهوری اسلامی ایران به انقلاب مشروطه باز می گردد. پاره ای از مضامین مهم تشکیل دهنده ساختار قانونی و سیاسی کشور ریشه در مشروطه و اندیشه نخبگان آن دوره دارد. ازاین روی مسئله پژوهش حاضر نیز تبیین قانون به عنوان یکی از مهم ترین مفاهیم مشروطه در اندیشه و آراء نخبگان سیاسی آن دوره است. تبیین این مسئله می تواند به فهم درست مفاد بسیاری از قوانین موجود منجر شود، از این حیث اهمیت دارد. ضرورت آن نیز از این حیث است که می تواند به آسیب شناسی بسیاری از ادبیات پژوهشی آن دوره کمک کند. سوال اصلی پژوهش این است که نخبگان دوره مشروطه چه تصویری ذهنی از قانون دارند؟ و سوال فرعی پژوهش اینکه آنان این مفهوم را از چه خاستگاه و منبعی دریافت کرده اند؟ هدف آن نیز کمک به غنای پژوهش در حوزه مضامین مهم مشروطه است. روش ترکیبی توصیفی تحلیلی و مقایسه ای برای نیل به این هدف پژوهش استفاده شده است. یافته کلی پژوهش آن است که با وجود فصل مشترک تکاپوی علما و روشنفکران برای رفع مشکل عقب ماندگی ایران، تصویر ذهنی متفاوت آنان از برساخت مفهوم قانون موجب کنشگری منحصر به فردی شده است. مشروطه خواهان روشنفکر با کاربست اصول انسان محور خواهان عدم دخالت شرع در سیاست بودند. از سوی دیگر تطبیق گرایان با درک هنجارهای جامعه ایرانی درصدد اعمال قوانین غربی با کنش مستقیم مردم در تدوین قوانین و کاهش تعارض با آموزه های اسلامی بودند. در مقابل تطبیق گرایان، روشنفکران تفکیک گرا آموزه های اسلامی را عامل فقدان پیشرفت کشور قلمداد می کردند و قوانین بشری را پیشران توسعه تلقی می کردند. از سوی دیگر علمای مشروعه خواه خاستگاه قانون گذاری را احکام اصیل اسلامی می دانستند و هرگونه تدوین قوانین بشری را بدعت به شمار می آورند. رهیافت علمای مشروطه خواه اثرگذاری مولفه شناخت مقتضیات زمان در تدوین قوانین و تایید نقش غیرمستقیم مردم در تدوین قانون بود.