پرسش از امکان متافیزیک خیر در سیر تحلیل ارسطو از مفهوم «آگاثون» (ἀγαθόν)

ارسطو در پژوهش عملی به اقتضای غایتش (خیر غایی) به مفهوم «آگاثون» یا «خیر کلی» می پردازد. گستره دلالت و استعمال مقولی خیر همچون موجود (هستنده) است. از این رو وی به تامل نظری در خیر، و مقایسه آن با موجود به نحو مطلق می پردازد. در سیر تحلیل ارسطو از مفهوم «آگاثون»، می توان هم هنگام پرسش از امکان برساختن متافیزیکی را در باب خیر با موضوع خیر بما هو خیر همسان با متافیزیک وجود و موضوع موجود بما هو موجود پی گرفت. در این سیر، آشکار می شود که هرچند «موجود» و «خیر» گستره دلالت واژگانی و اطلاق مقولی همسانی دارند اما ساختار ارجاعی و اشتراک معنایی یکسانی ندارند. دلالت های گوناگون موجود به یک معنای مشترک نخستین، و مقولات متعددش به یک مقوله اصلی باز می گردد. این معنا و مقوله اصلی و اولیه، موجود نخستین و مقوله جوهر است و دانش متافیزیک وجود به عنوان دانایی نخستین به علت تقویم موضوع آن (موجود نخستین) شکل می گیرد. اما میان دلالت های گوناگون خیر هیچ معنای مشترکی وجود ندارد و خیر در هر مقوله به نحوی مستقل و بی ارتباط با سایر معانی و مقولات به کار می رود. فقدان معنای مشترک اولیه و مقوله اصلی که همه معانی و مقولات دیگر بدان بازگردند، مانع از تقویم موضوع مطلق خیر و حیث ذاتی بما هو خیر می شود. از این رو نمی توان همسان با موجود برای خیر، متافیزیکی تصور کرد با موضوع خیر بما هو خیر، که با نحوه نگرش نظری محضی همچون سوفیا در دانایی نخستین شناخته شود. در برابر امتناع تقویم ایدوس (صورت) و فهم ایدتیک (صورت اندیش) از خیر که شرط تکوین دانش نظری است، ارسطو با نفی ایده خیر و نگرش دیالکتیک افلاطونی، حیث کلی و نظری خیر را رها کرده و به خیر انسانی معطوف به تحقق عملی آن (خیری که انسان در عمل می تواند به دست آورد) می پردازد و در ادامه طرح واره ای از آن معطوف به تحقق عملی ترسیم می کند.