مناسبات تاریخی دین و فلسفه

فلسفه که وفق تعریف، علم به حقایق اشیا را چنان که هست و در حد طاقت بشری، غایت خویش می سازد بی آن که مثل کلام خود را ملتزم به دفاع از وحی و متعهد به توافق با شرع کرده باشد، در بحث از مسائل مربوط به مجردات خارج از ماده، و آنچه تحت تصرف حس و تجربه انسان نیست، تقریبا اکثر اوقات به آنچه در تعالیم ادیان و آرای متالهان اهل کلام است، منتهی می شود و جز در موارد نادر که فکر بر آنچه هست طغیان می کند و عقاید و سنن جاری را مانع سیر و بسط خویش می یابد، اغلب جواب هایی را که دین حاکم و سنت جاری بر محیط و عصر وی تحمیل می کنند می پذیرد و حاصل عدم تعهد وی با آنچه تعهد اهل کلام بدان منتهی می شود، توافق می یابد و آن جا که این توافق مورد تردید واقع شود، به دفاع از فکر یا تاویل در وحی می پردازد و از همین جا است که فلسفه با مقالات ارباب دیانات ارتباط می یابد و سیر در ادیان نظری اجمالی بر تحول عقاید فلسفی را هم دست کم در آنچه به این مسائل مربوط می شود، الزام می کند.
بدین گونه، عمده ترین مسائل فلسفی که بدون حل آن ها زندگی انسان پوچ، و خود انسان محکوم به یاس و خذلان واقع خواهد شد، خیلی پیش از آن که با پاسخ های فلسفی مواجه شود، نزد اصحاب دیانات مطرح بوده است، و آنچه متفرع بر این مباحث می شود و اهل فلسفه به حل و طرح آن ها علاقه نشان داده اند، و از آن جمله شامل جبر و اختیار و خیر و شر و اتقان عالم و عنایت الاهی و سعادت و شقاوت خلق است، پیش از آن که در فلسفه مجال طرح یابد، نزد اصحاب دیانات مطرح شده است، و فلسفه بعدها کوشیده تا آن ها را از صورت مجرد اعتقاد بیرون آورد و کسوت برهانی بر آن ها بپوشاند. در این مقاله نخست درباره ی مشخصه ی دین و فلسفه سخن به میان آمده؛ سپس مناسبات تاریخی این دو آموزه بررسی شده است.