روشنفکران سنتی مدرنیته در دوران پهلوی؛ زمینه های شکل گیری انقلاب اسلامی

نظریه گرامشی فارغ از نگاه ارزشی در خصوص مفهوم روشنفکری، چشم انداز جدیدی در مطالعات جامعه شناسی سیاسی گشود. در معنای مورد نظر گرامشی کسب هژمونی توسط یک نیروی اجتماعی به موفقیت چهار سطح روشنفکران سنتی، انداموار، جامعه روشنفکری و روشنفکران عام وابسته است. نظام معنایی تولید شده توسط روشنفکران سنتی به عنوان راس هرم روشنفکری توسط سایر سطوح روشنفکری در جامعه بسط داده می شود. کسب هژمونی توسط روشنفکران سنتی که در بسیاری از موارد در قدرت نیز سهیم هستند به تولید نظام معنایی مورد نظر خود و شالوده شکنی نظام معنایی نیروهای اجتماعی رقیب بستگی دارد. روشنفکران سنتی مدرنیته در دوران پهلوی موضوع پژوهش حاضر می باشد. نتایج نشان دهنده آن است که در دوران پهلوی روشنفکران و نظام معنایی مورد نظر آنها را می توان به سه دسته تقسیم کرد؛ روشنفکران دوران پهلوی اول مانند فروغی، تقی زاده و تیمورتاش که نگاه حداکثری داشته و با تولید نظام معنایی متکی بر «باستان گرایی و ایرانیت» بر حذف نیروهای اجتماعی رقیب یعنی مذهب و نظام ایلی متمرکز بودند. دسته دوم روشنفکران 1332-1322 که به دنبال احیاء «سلطنت مشروطه» بوده و محمد مصدق و حسین مکی نماینده این طیف می باشند. دسته سوم روشنفکران ناکام بعد از کودتای 28 مرداد، مانند جلال آل احمد، بازرگان و شریعتی که به ناچار با کنارگذاشتن نظام معنایی اولیه و در چرخشی صدوهشتاد درجه ای با گذشت نیم قرن، جذب نظام معنایی دین و مذهب شیعه شده و در سایه مفاهیمی مانند «بازگشت به خویشتن» به موفقیت گفتمان انقلاب اسلامی 1357 کمک کردند.