چرا القانون الصغیر از ابن سینا نیست؟

نویسندگان مقاله «القانون الصغیر فی الطب و نویسنده آن» ادله ای برای نفی انتساب این کتاب به ابن سینا آورده اند و به منابعی رجوع نموده‎اند. در همین راستا، منابع و ادله ای افزون تر تقدیم می گردد: 1 کتاب «الکفایه فی الطب» بر اساس دو نسخه ای که در متن مقاله یاد شده، به همت شادروان دکتر محمدعلی لسانی فشارکی تصحیح و در سال 1400 شمسی منتشر و بر روی جلد آن ذکر شده که این کتاب به «القانون الصغیر» و «الکافی فی الطب» نیز شناخته شده است (1). همچنین این کتاب در سال 2022 با تصحیح و مقدمه دکتر احمد عبدالباقی حسین در کشور اردن و در دار ورد الاردنیه للنشر والتوزیع به طبع رسیده است. 2 علاوه بر طبع «القانون الصغیر» به تصحیح احمد فرید المزیدی (2) که دو نسخه مورد استفاده خود را به خوبی معرفی نکرده (بدان اکتفا شده که هر دو دست نویس از نسخه های عکسی کانون مخطوطات قاهره هستند (2)، حال در اصل متعلق به کدام کتابخانه و به کدام شماره نمی دانیم)، یک نسخه برگردان از دست نویس ولی افندی به شماره 2529 نیز به همت دکتر قدیرجان کشکینبورا با مقدمه ای درباره محتوای کتاب، در سال 2020 در برلین طبع شده است (3). شایان ذکر است که این نسخه ضمن 5 دستنویس یادشده در فهرست رمضان ششن نیست. 3 اینکه در فهرست دست نویس های طبی ترکیه نام «القانون الصغیر» ذیل ابن سینا آمده و نه ابن مندویه، ضرورتا بدین معنا نیست که در تمام نسخه ها نام ابن سینا بر کتاب درج شده باشد، چراکه ممکن است فهرست نویس، انتساب مشهور را اصل قرار داده باشد. در این میان، به نسخه کتابخانه فاتح به شماره 3695 رجوع شد که نام نویسنده در صفحه عنوان «ابو علی بن سینا البخاری» درج شده و متن و ترقیمه (مورخ 983 ق.) فاقد نام نویسنده است (4). در دست نویس کتابخانه رییس الکتاب به شماره 103/4 که در سال 670 در مراغه کتابت شده نیز نام کتاب «القانون الاصغر» یاد شده و تالیف شیخ رییس ابوعلی بن سینا دانسته شده است (5). متن و انجامه فاقد نام مولف است و در صفحه آغاز نسخه نیز با خطی متفاوت از خط کاتب نگاشته شده: «القانون الصغیر للشیخ الرییس ابی علی بن سینا» (5). دست نویس کتابخانه ولی افندی نیز نام کتاب را القانون الصغیر فی الطب و نام نویسنده را «الرییس ابی علی الحسن(کذا) بن سینا البخاری» نوشته است.(3) دو دست نویس از القانون الصغیر نیز در کتابخانه اسکوریال اسپانیا نگهداری می شود. در دست نویس شماره 868، کتاب با عبارت «قال الرییس الفاضل الجلیل ابو علی بن سینا رحمه الله» آغاز می شود. در دست نویس شماره 873 نیز دقیقا همین عبارت آمده است (7-6)، سایر دست نویس ها بایستی جداگانه بررسی شوند. 4 کنیه ابن مندویه نیز مانند ابن سینا «ابوعلی» بوده است (8). در نسخه هایی از الکافی فی الطب یا همان القانون الصغیر ابن مندویه آغاز دست نویس این گونه است: «قال ابو علی احمد بن عبد الرحمن بن مندویه» (1) ممکن است این تشابه کنیه نیز در اشتباه در یادکرد مولف اصلی نقش داشته باشد. 5 سبک ادبی نگارش القانون الصغیر با نگارش های علمی و طبی ابن سینا تفاوت شایان توجهی دارد. 6 یکی از مهم ترین ویژگی های ابن سینا ساختاربندی منظم دانش پزشکی در کتاب القانون است. او به نحوی مباحث پزشکی کهن را با رویکردی منطقی طبقه بندی کرده که چه بسا همین امر باعث رواج چشم گیر کتاب او در مدارس پزشکی شرق و غرب شده است (10-9)، حال اینکه کتاب القانون الصغیر از این ساختاربندی و طبقه بندی دقیق مباحث در کتاب القانون بهره ای ندارد. 7 نگرش های فلسفی ابن سینا با محتوای این اثر تفاوت آشکار دارد. در این رابطه دکتر رافایلا وایت (Raphaela Veit) مقاله ای نگاشته که ابتدا در سال 2013 در همایشی در واربورگ ارایه و سپس ضمن کتاب «فلسفه و پزشکی در عصر سازنده اسلامی» در سال 2018 منتشر شد (10). ایده کلی مقاله این است که نویسنده القانون الصغیر بسیار به اندیشه های جالینوس وابسته است، حال اینکه ابن سینا، به ویژه در مواضع مرتبط با فلسفه طبیعی نقاد اندیشه های جالینوسی است. در ادامه با مقایسه تفصیلی کتاب القانون فی الطب و القانون الصغیر و قانونچه تفاوت مبانی فلسفی ارسطویی القانون بوعلی با محتوای دو کتاب دیگر نشان داده می شود (10). 8 تفاوت دیدگاه های نویسنده القانون الصغیر با دیدگاه های ابن سینا آشکار است. برای نمونه: در حالی که مناقشه ای شناخته شده نزد فیلسوفان درباره قلب محوری و مغزمحوری میان دو سنت ارسطویی و جالینوسی جریان داشته و ابن سینا نیز در آثار خود به تفصیل بدان ورود کرده و نظریه خاصی ارایه کرده (12-11)، نویسنده القانون الصغیر در جایی که به قلب می پردازد تنها به این عبارت اکتفا کرده است: «وهو اول عضو یخلق، علی رای ارسطاطالیس وجالینوس» (1). نویسنده القانون الصغیر در بخش تشریح دماغ، سه بطن برای دماغ در نظر می گیرد: مقدم را سبب تخیل و وسط را فکر در ذوات اشیا و پسین را حفظ و یادآوری اشیا می داند (1). این در حالی است که ابن سینا در بخش قوای ادراکی باطنی کتاب القانون و همچنین کتاب های الشفاء و الإشارات والتنبیهات و النجاه، این نگاه سه گانه انگار را نقد کرده و با عرضه دیدگاه جایگزینی مبنی بر وجود پنج قوه ادراکی باطنی، کوشش می کند جایگاه آن ها را نیز بیان نماید (14-13). ابن سینا در قانون تفسیر خاصی از دو بخش علمی و عملی طب دارد و با عباراتی بر تعبیر خود اصرار می ورزد (8)، حال اینکه نویسنده القانون الصغیر بدون توجه به آن دقت نظرهای منطقی سینوی، در معرفی دانش پزشکی صرفا بدین بسنده کرده که طب به علم و عمل تقسیم می شود (1). ابن سینا به عنوان یک منطقدان به «تعریف» اهمیت ویژه ای می دهد، نگارش کتاب خاصی درباره تعریفات خود گواه این مدعا است (15). از همین رو است که تعریف ابن سینا از دانش پزشکی تا سده های بعد همواره مورد نقد و بررسی اندیشمندان و نظریه پردازان پزشکی بوده است (16). در مقابل، نویسنده القانون الصغیر این تعریف را از پزشکی می آورد: «دانستن اموری که تندرستی را حفظ و جلب می کند، دانستن اموری که بیماری را حفظ و جلب می کند و اموری که احوالی را که نه به تندرستی و نه به بیماری منسوب است، حفظ یا جلب می کند» (1). نویسندگان مقاله به درستی اشاره نموده اند که بوعلی با ایده جالینوسی احوال میان تندرستی و بیماری سر سازگاری ندارد. با چشم پوشی از این بخش عبارت، باز هم این تعریف فاصله زیادی با تعریفی منطقی از دانش پزشکی دارد. تعریفی مانند عبارت بوعلی سینا که علم به کلیات قاعده مانند و جزییات نظری دانش پزشکی را به همراه موضوع و غایت آن، در خود مستتر دارد (14). 9 در مقاله یاد شده است که ابن مندویه کتابی با عنوان «علاج شقاق البواسیر» را به نام شخصی با نام استاذ الرییس (کذا) تالیف کرده است، سپس با ارجاع به کتابی متاخر (اعیان الشیعه) از این سخن می رود که احتمالا این شخص همان ابن سینا بوده است تا از این رهگذر نسبتی میان این دو دانشمند یافت شود. این احتمال را نگارنده مدخل ابن مندویه در دایره المعارف بزرگ اسلامی نیز مطرح کرده است (17)، این در حالی است که «الاستاذ الرییس» لقب ابوالفضل ابن العمید قمی ادیب و دانشمند نام آور سده چهارم قمری است که در مصادر تاریخی آن دوره، از جمله کتاب صوان الحکمه احوال او را می توان یافت (18). وانگهی ابن مندویه را شاگرد ابن سیار ابوماهر شیراز درگذشته حدود 350 قمری و هم درس و هم طبقه با علی بن عباس اهوازی، دانسته اند. اگر او در هنگام وفات استادش ابن سیار، دست کم 30 سال داشته بوده، بایستی حدود سال 320 متولد شده باشد، یعنی دست کم سن او 50 سال از ابن سینا بیشتر بوده است. در این شرایط نوشتن چنین کتابی برای ابن سینا منتفی به نظر می رسد. از آنجایی که ابن مندویه در سال 372 قمری، یعنی دو سال پس از ولادت ابن سینا در بخارا، همزمان با تاسیس بیمارستان عضدی بغداد به عنوان پزشکی نامور بدانجا فراخوانده شد (17)، بعید به نظر می رسد میان این دو دانشمند در سال های بعد نیز دیداری رخ داده باشد. همه این ادله و منابع، به علاوه استدلال های مقاله «القانون الصغیر فی الطب و نویسنده آن» و موارد دیگری که ذکر آن در این مختصر نمی گنجد، انتساب این کتاب به بوعلی سینا را منتفی می کند و در سایه یافته های نسخه شناسی و اینهمانی متن الکافی فی الطب با کتاب مورد بحث، بایستی تالیف کتاب را از ابن مندویه دانست. از استادان و پژوهشگران گرامی آقایان دکتر قدیرجان کشکینبورا، دکتر محسن ناصری، دکتر محمدجواد اسماعیلی، دکتر آرمان زرگران و سرکار خانم دکتر شهرزاد ایران نژاد که هر یک به نحوی با در دسترس قراردادن منابع این نگاشته مرا رهین منت خود نموده اند، بسیار سپاسگزارم.