نشریه تاریخ پزشکی
پیاپی 48 (بهار 1402)

نویسندگان مقاله «القانون الصغیر فی الطب و نویسنده آن» ادله ای برای نفی انتساب این کتاب به ابن سینا آورده اند و به منابعی رجوع نموده‎اند. در همین راستا، منابع و ادله ای افزون تر تقدیم می گردد: 1 کتاب «الکفایه فی الطب» بر اساس دو نسخه ای که در متن مقاله یاد شده، به همت شادروان دکتر محمدعلی لسانی فشارکی تصحیح و در سال 1400 شمسی منتشر و بر روی جلد آن ذکر شده که این کتاب به «القانون الصغیر» و «الکافی فی الطب» نیز شناخته شده است (1). همچنین این کتاب در سال 2022 با تصحیح و مقدمه دکتر احمد عبدالباقی حسین در کشور اردن و در دار ورد الاردنیه للنشر والتوزیع به طبع رسیده است. 2 علاوه بر طبع «القانون الصغیر» به تصحیح احمد فرید المزیدی (2) که دو نسخه مورد استفاده خود را به خوبی معرفی نکرده (بدان اکتفا شده که هر دو دست نویس از نسخه های عکسی کانون مخطوطات قاهره هستند (2)، حال در اصل متعلق به کدام کتابخانه و به کدام شماره نمی دانیم)، یک نسخه برگردان از دست نویس ولی افندی به شماره 2529 نیز به همت دکتر قدیرجان کشکینبورا با مقدمه ای درباره محتوای کتاب، در سال 2020 در برلین طبع شده است (3). شایان ذکر است که این نسخه ضمن 5 دستنویس یادشده در فهرست رمضان ششن نیست. 3 اینکه در فهرست دست نویس های طبی ترکیه نام «القانون الصغیر» ذیل ابن سینا آمده و نه ابن مندویه، ضرورتا بدین معنا نیست که در تمام نسخه ها نام ابن سینا بر کتاب درج شده باشد، چراکه ممکن است فهرست نویس، انتساب مشهور را اصل قرار داده باشد. در این میان، به نسخه کتابخانه فاتح به شماره 3695 رجوع شد که نام نویسنده در صفحه عنوان «ابو علی بن سینا البخاری» درج شده و متن و ترقیمه (مورخ 983 ق.) فاقد نام نویسنده است (4). در دست نویس کتابخانه رییس الکتاب به شماره 103/4 که در سال 670 در مراغه کتابت شده نیز نام کتاب «القانون الاصغر» یاد شده و تالیف شیخ رییس ابوعلی بن سینا دانسته شده است (5). متن و انجامه فاقد نام مولف است و در صفحه آغاز نسخه نیز با خطی متفاوت از خط کاتب نگاشته شده: «القانون الصغیر للشیخ الرییس ابی علی بن سینا» (5). دست نویس کتابخانه ولی افندی نیز نام کتاب را القانون الصغیر فی الطب و نام نویسنده را «الرییس ابی علی الحسن(کذا) بن سینا البخاری» نوشته است.(3) دو دست نویس از القانون الصغیر نیز در کتابخانه اسکوریال اسپانیا نگهداری می شود. در دست نویس شماره 868، کتاب با عبارت «قال الرییس الفاضل الجلیل ابو علی بن سینا رحمه الله» آغاز می شود. در دست نویس شماره 873 نیز دقیقا همین عبارت آمده است (7-6)، سایر دست نویس ها بایستی جداگانه بررسی شوند. 4 کنیه ابن مندویه نیز مانند ابن سینا «ابوعلی» بوده است (8). در نسخه هایی از الکافی فی الطب یا همان القانون الصغیر ابن مندویه آغاز دست نویس این گونه است: «قال ابو علی احمد بن عبد الرحمن بن مندویه» (1) ممکن است این تشابه کنیه نیز در اشتباه در یادکرد مولف اصلی نقش داشته باشد. 5 سبک ادبی نگارش القانون الصغیر با نگارش های علمی و طبی ابن سینا تفاوت شایان توجهی دارد. 6 یکی از مهم ترین ویژگی های ابن سینا ساختاربندی منظم دانش پزشکی در کتاب القانون است. او به نحوی مباحث پزشکی کهن را با رویکردی منطقی طبقه بندی کرده که چه بسا همین امر باعث رواج چشم گیر کتاب او در مدارس پزشکی شرق و غرب شده است (10-9)، حال اینکه کتاب القانون الصغیر از این ساختاربندی و طبقه بندی دقیق مباحث در کتاب القانون بهره ای ندارد. 7 نگرش های فلسفی ابن سینا با محتوای این اثر تفاوت آشکار دارد. در این رابطه دکتر رافایلا وایت (Raphaela Veit) مقاله ای نگاشته که ابتدا در سال 2013 در همایشی در واربورگ ارایه و سپس ضمن کتاب «فلسفه و پزشکی در عصر سازنده اسلامی» در سال 2018 منتشر شد (10). ایده کلی مقاله این است که نویسنده القانون الصغیر بسیار به اندیشه های جالینوس وابسته است، حال اینکه ابن سینا، به ویژه در مواضع مرتبط با فلسفه طبیعی نقاد اندیشه های جالینوسی است. در ادامه با مقایسه تفصیلی کتاب القانون فی الطب و القانون الصغیر و قانونچه تفاوت مبانی فلسفی ارسطویی القانون بوعلی با محتوای دو کتاب دیگر نشان داده می شود (10). 8 تفاوت دیدگاه های نویسنده القانون الصغیر با دیدگاه های ابن سینا آشکار است. برای نمونه: در حالی که مناقشه ای شناخته شده نزد فیلسوفان درباره قلب محوری و مغزمحوری میان دو سنت ارسطویی و جالینوسی جریان داشته و ابن سینا نیز در آثار خود به تفصیل بدان ورود کرده و نظریه خاصی ارایه کرده (12-11)، نویسنده القانون الصغیر در جایی که به قلب می پردازد تنها به این عبارت اکتفا کرده است: «وهو اول عضو یخلق، علی رای ارسطاطالیس وجالینوس» (1). نویسنده القانون الصغیر در بخش تشریح دماغ، سه بطن برای دماغ در نظر می گیرد: مقدم را سبب تخیل و وسط را فکر در ذوات اشیا و پسین را حفظ و یادآوری اشیا می داند (1). این در حالی است که ابن سینا در بخش قوای ادراکی باطنی کتاب القانون و همچنین کتاب های الشفاء و الإشارات والتنبیهات و النجاه، این نگاه سه گانه انگار را نقد کرده و با عرضه دیدگاه جایگزینی مبنی بر وجود پنج قوه ادراکی باطنی، کوشش می کند جایگاه آن ها را نیز بیان نماید (14-13). ابن سینا در قانون تفسیر خاصی از دو بخش علمی و عملی طب دارد و با عباراتی بر تعبیر خود اصرار می ورزد (8)، حال اینکه نویسنده القانون الصغیر بدون توجه به آن دقت نظرهای منطقی سینوی، در معرفی دانش پزشکی صرفا بدین بسنده کرده که طب به علم و عمل تقسیم می شود (1). ابن سینا به عنوان یک منطقدان به «تعریف» اهمیت ویژه ای می دهد، نگارش کتاب خاصی درباره تعریفات خود گواه این مدعا است (15). از همین رو است که تعریف ابن سینا از دانش پزشکی تا سده های بعد همواره مورد نقد و بررسی اندیشمندان و نظریه پردازان پزشکی بوده است (16). در مقابل، نویسنده القانون الصغیر این تعریف را از پزشکی می آورد: «دانستن اموری که تندرستی را حفظ و جلب می کند، دانستن اموری که بیماری را حفظ و جلب می کند و اموری که احوالی را که نه به تندرستی و نه به بیماری منسوب است، حفظ یا جلب می کند» (1). نویسندگان مقاله به درستی اشاره نموده اند که بوعلی با ایده جالینوسی احوال میان تندرستی و بیماری سر سازگاری ندارد. با چشم پوشی از این بخش عبارت، باز هم این تعریف فاصله زیادی با تعریفی منطقی از دانش پزشکی دارد. تعریفی مانند عبارت بوعلی سینا که علم به کلیات قاعده مانند و جزییات نظری دانش پزشکی را به همراه موضوع و غایت آن، در خود مستتر دارد (14). 9 در مقاله یاد شده است که ابن مندویه کتابی با عنوان «علاج شقاق البواسیر» را به نام شخصی با نام استاذ الرییس (کذا) تالیف کرده است، سپس با ارجاع به کتابی متاخر (اعیان الشیعه) از این سخن می رود که احتمالا این شخص همان ابن سینا بوده است تا از این رهگذر نسبتی میان این دو دانشمند یافت شود. این احتمال را نگارنده مدخل ابن مندویه در دایره المعارف بزرگ اسلامی نیز مطرح کرده است (17)، این در حالی است که «الاستاذ الرییس» لقب ابوالفضل ابن العمید قمی ادیب و دانشمند نام آور سده چهارم قمری است که در مصادر تاریخی آن دوره، از جمله کتاب صوان الحکمه احوال او را می توان یافت (18). وانگهی ابن مندویه را شاگرد ابن سیار ابوماهر شیراز درگذشته حدود 350 قمری و هم درس و هم طبقه با علی بن عباس اهوازی، دانسته اند. اگر او در هنگام وفات استادش ابن سیار، دست کم 30 سال داشته بوده، بایستی حدود سال 320 متولد شده باشد، یعنی دست کم سن او 50 سال از ابن سینا بیشتر بوده است. در این شرایط نوشتن چنین کتابی برای ابن سینا منتفی به نظر می رسد. از آنجایی که ابن مندویه در سال 372 قمری، یعنی دو سال پس از ولادت ابن سینا در بخارا، همزمان با تاسیس بیمارستان عضدی بغداد به عنوان پزشکی نامور بدانجا فراخوانده شد (17)، بعید به نظر می رسد میان این دو دانشمند در سال های بعد نیز دیداری رخ داده باشد. همه این ادله و منابع، به علاوه استدلال های مقاله «القانون الصغیر فی الطب و نویسنده آن» و موارد دیگری که ذکر آن در این مختصر نمی گنجد، انتساب این کتاب به بوعلی سینا را منتفی می کند و در سایه یافته های نسخه شناسی و اینهمانی متن الکافی فی الطب با کتاب مورد بحث، بایستی تالیف کتاب را از ابن مندویه دانست. از استادان و پژوهشگران گرامی آقایان دکتر قدیرجان کشکینبورا، دکتر محسن ناصری، دکتر محمدجواد اسماعیلی، دکتر آرمان زرگران و سرکار خانم دکتر شهرزاد ایران نژاد که هر یک به نحوی با در دسترس قراردادن منابع این نگاشته مرا رهین منت خود نموده اند، بسیار سپاسگزارم.

 در عصر عباسیان که یکی از دوره های درخشان تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی به شمار می رود، با فراهم شدن بسترهای لازم از سوی خلفا و گسترش دانش پزشکی، آموزش آن نیز مورد توجه قرار گرفت و به شیوه های مختلف و منعطفی صورت گرفت. آموزش اخلاق در کنار ابتدایی ترین آموزش های دینی و غیر دینی از مکتب خانه ها تا دارالعلم ها مورد توجه بود. بیمارستان ها یکی از مهم ترین مراکز آموزشی بالینی بودند. یکی از موضوعات مهمی که از همان ابتدا مورد توجه جامعه پزشکی این عصر واقع شد، همگامی اخلاق با علم پزشکی بود. آموزش اخلاق در هر دو شیوه نظری و بالینی صورت می گرفت.

 پژوهش حاضر بر آن است که با رویکردی توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای به بررسی آموزش اخلاق پزشکی در عصر عباسیان بپردازد.

ملاحظات اخلاقی:

 در پژوهش حاضر جنبه های اخلاقی مطالعه کتابخانه ای شامل اصالت متون، صداقت و امانتداری رعایت شده است.

 یافته های این پژوهش نشان می دهد که در عصر عباسیان، آموزش نظری اخلاق پزشکی مطالب درسی ارتباط تنگاتنگی با اخلاق داشتند و در آموزش بالینی نیز رفتار اساتید، الگوی عملی و عینی دانشجویان جهت فراگیری اخلاق این حرفه بود، علاوه بر آن ساخت بناهای عام المنفعه به ویژه بیمارستان ها، اوقاف هایی که بر مکاتب و بیمارستان ها گذاشته می شد، به صورت ضمنی تاکید بر بحث اخلاق در حرفه پزشکی و درمانگری و آموزش این مهم در این نهادهای آموزشی و درمانی بوده است.

 نتایج این پژوهش نشان داد در عصر عباسیان، داشتن اخلاق جزء الزامات شخصیتی هر پزشکی بود و اساسا پزشک بایستی حکیم می بود تا به نحو مطلوبی می توانست به تدریس و طبابت اقدام کند. از دیگر نتایج پژوهش این بود که هرچند قبل از ورود علاقمندان به دانش پزشکی، آزمون هایی گرفته نمی شد و آموزش در آن آزاد بود، اما پس از گذراندن دوره های لازم، از دانش آموختگان این رشته آزمون تخصصی و اخلاقی گرفته می شد و پس از موفقیت به آن ها اجازه طبابت داده می شد.

 امروزه تعداد زیادی از داروهای ضد قارچی در دنیا تولید می شوند، اما مساله اصلی مقاومت به این داروها است و به همین دلیل یافتن داروهای جدید و موادی که اثر ضد قارچی داشته باشند، همواره مورد توجه پژوهشگران حوزه های مختلف بوده است. در این تحقیق به بررسی اثرات ضد قارچی عصاره گل همیشه بهار بر روی گونه های کاندیدایی جداشده از مبتلایان به کاندیدیازیس دهانی پرداخته می شود.

 در این مطالعه تجربی عصاره های آبی و الکلی گل همیشه بهار با روش خیساندن تهیه شدند. حداقل غلظت مهارکنندگی (MIC) و حداقل غلظت کشندگی (MFC) عصاره های آبی و الکلی گل همیشه بهار علیه ایزوله های کاندیدا آلبیکنس، کاندیدا گلابراتا، کاندیدا پاراپسیلوزیس، کاندیدا تروپیکالیس و کاندیدا کروزه ای به روش میکرودایلوشین (پروتکل CLSI M27-A3) تعیین گردید.

ملاحظات اخلاقی: 

در این مقاله، اصالت متن، صداقت و امانتداری رعایت شده است.

 MIC و MFC عصاره آبی گلبرگ گیاه همیشه بهار برای کاندیدا آلبیکنس 512 میکروگرم بر میلی لیتر و برای کاندیدا گلابراتا 1024 میکروگرم بر میلی لیتر بود، در حالی که MIC و MFC عصاره الکلی برای کاندیدا کروزه ای و کاندیدا گلابراتا 16 میکروگرم بر میلی لیتر بود. همچنین برای کاندیدا تروپیکالیس و کاندیدا پاراپسیلوزیس نسبت به عصاره آبی و عصاره الکلی حساسیتی مشاهده نشد، به علاوه کاندیدا کروزه ای به عصاره آبی و کاندیدا آلبیکنس به عصاره الکلی مقاوم بودند.

 کاندیدا گلابراتا نسبت به هر دو نوع عصاره گل همیشه بهار حساس بود و عصاره الکلی نسبت به عصاره آبی در غلظت کمتری قادر به مهارکردن رشد ایزوله های کاندیدا گلابراتای مورد آزمون بود.

 در این مقاله با استفاده از گزارش های برخی ایرانیان نواندیش که در آغاز قرن نوزدهم میلادی در هند حضور داشتند، با بعضی تحولات پزشکی هند، تحت تاثیر پزشکان انگلیسی آشنا می شویم. بنا به وضع نابسامان طبابت در دوره قاجار که دیگر از روش های علمی طب سینایی در آن خبری نبود و درمانگری گرفتار عوام زدگی شده بود، این نویسندگان سعی کردند با تشریح برخی ابعاد پزشکی نوین، به ارتقای دانش پزشکی در ایران کمک کنند.

 مطالبی که چند تن از نویسندگان ایرانی در سفرنامه ها و گزارش هایشان درباره جنبه هایی از تغییر و تحول در پزشکی هند در قرن نوزدهم میلادی ثبت کرده اند، زمینه نگارش این مقاله را فراهم ساخت. در مجموع این مقاله به شیوه توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای نگاشته شده است.

ملاحظات اخلاقی: 

در این پژوهش موازین مرتبط با اصول اخلاقی همچون محرمانه بودن، رضایت شخص و آزادبودن شرکت کنندگان در همکاری و یا عدم همکاری در روند پژوهش رعایت گردید.

 گزارشی درباره چگونگی پیشگیری از بیماری آبله با استفاده از روش مایه کوبی در هند در آغاز قرن نوزدهم، تاثیر حمایت حکومت از کشفیات پزشکی بر تشویق دانشمندان، نحوه تعامل پزشک با بیمار، عوامل موثر بر بهبود کارکرد پزشکی و تضعیف «طب یونانی» در سایه حضور طب نوین غربی در هند، از جمله یافته های این پژوهش است.

 ایرانیانی که در آغاز قرن نوزدهم از هند دیدن کردند، کوشیدند با بازگوکردن پیشرفت های پزشکی اروپا که در شبه قاره کمابیش استفاده می شد، از جمله توفیق در پیشگیری آبله، استفاده از داروهای جدید، نظارت حکومت بر کار پزشکان و... جامعه ایرانی را با پزشکی نوین آشنا سازند. بی شک این گزارشات در گرایش به طب نوین و تجدید نظر در روش های سنتی درمان در ایران، در قرن 13 قمری موثر بود.

 یکی از مسایل اجتماعی دوره صفویه اعتیاد فراگیر به مواد افیونی بود که بروز انحرافات و آسیب های اجتماعی از پیامدهای جدی آن به شمار می رفت. این پدیده، اگرچه در میان عوام و درباریان امری رایج محسوب می شد و هر کدام از آن ها به نحوی گرفتار این بیماری بودند، اما در میان شاعران این عصر نمایان تر بوده است. این پژوهش درصدد آن است که ضمن بررسی استعمال مواد افیونی در میان شعرای عصر صفوی علل گرایش آن ها به مواد مخدر را بررسی نماید.

 این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و مراجعه به منابع مکتوب عصر صفوی به خصوص متون تذکره انجام شده است.

ملاحظات اخلاقی: 

در این پژوهش صداقت و امانتداری در استفاده از منابع تاریخی کاملا رعایت شده است.

 یافته های این پژوهش نشان می دهد مصرف انواع مواد مخدر، از جمله تریاک، خشخاش، بنگ، فلونیا، کوکنار، چرس و برش (بارش) در میان شعرای عصر صفوی رواج گسترده ای داشته است و بسیاری را به کام مرگ کشانده است.

 نتایج این پژوهش نشان می دهد موج گسترده تمایل شعرا به مواد مخدر در عصر صفوی به منظور تقویت قوه تخیل جهت سرودن اشعار خویش بوده است. این یافته زمانی تقویت می شود که بدانیم سبک شعری عصر صفوی سبک هندی بود که به صورت ویژه برای استفاده از مضامین دور از ذهن نیاز به خیال پردازی داشت، بدین ترتیب می توان گفت شعرا به این مواد به عنوان ابزار بهبود کیفیت کار خویش می نگریسته اند. علاوه بر این، فرمان منع مسکرات به عنوان عاملی عمومی نیز در این گرایش بی تاثیر نبوده است. با این حال گسترش این عارضه مشکلات فراوانی را برای سلامتی این شعرا ایجاد کرده بود.

 مبانی اخلاق و حقوق پزشکی ، همواره در کتب اخلاق پزشکی و یا آثار متضمن آن، در تمدن اسلامی با رویکردهای مختلف محل توجه و بحث بوده است. تبیین داده های این آثار و رویکرد پزشکان و باید و نبایدهای اخلاق و حقوق پزشکی، برای ایجاد تمدن نوین اسلامی اهمیت دارد. هدف از این مقاله بررسی رویکرد عقل گرایانه و شریعت مدارانه در آثار برخی از پزشکان در زمینه مبانی اخلاق و حقوق پزشکی است.

 این یک پژوهش اصیل بنیادی، با روش توصیفی- تحلیلی،  متمرکز بر متون شاخص اخلاق و حقوق پزشکی در دوره تمدن اسلامی، بویژه" کتاب الماء" نوشته ابومحمد ازدی، است.  با جستجوی مستقیم کلیدواژه های ادب الطبیب، آداب الاطباء، حقوق بیمار، ابومحمد ازدی  و مطالعه مکرر "کتاب الماء"، مفاهیم مرتبط با هدف پژوهش استخراج، دسته بندی، تحلیل و سپس مکتوب گردید. برای ارایه پیشینه پژوهش نیز کلیدواژه ها در پایگاه های اطلاعاتی Magiran ، Noormags ، SID ، Scopus ، PubMed جستجو شدند.

ملاحظات اخلاقی: 

در این پژوهش تمامی اصول اخلاقی و امانتداری در ارجاع دهی به مستندات بطور کامل رعایت شده است.

 دو رویکرد عقل گرایانه و شریعتمدارانه، ناظر به اخلاق و حقوق و آداب پزشکی در بین پزشکان ادوار تمدن اسلامی که از شهرت فوق العاده ای در تاریخ و اخلاق پزشکی نیز برخوردارند، قابل مشاهده است. هریک از این دو رویکرد نمایندگانی دارد. رازی  با تکیه بر عقل و محمد ازدی و قطب الدین شیرازی با توجه ای ویژه به شریعت، نمایندگان دو رویکرد عقل گرایانه و شریعتمدارانه هستند.  

 این دو رویکرد از دید پژوهشگران معاصر یا مغفول مانده و یا با یکسان انگاری، از آن عبور کرده اند. اندیشه ایجاد تمدن نوین اسلامی توجه به دو رویکرد یادشده را اجتناب ناپذیر می سازد.

 بهداشت، سلامت فردی و اجتماعی در ایران باستان، مقام ویژه ای داشته و گمیز (ادرار گاو)، به عنوان ماده ای ضد عفونی و تطهیرکننده، در نزد ایرانیان باستان مطرح بوده است. هدف از پژوهش حاضر، بررسی جایگاه گمیز به عنوان یک پاک کننده طبیعی در بهداشت ایران باستان است.

 این پژوهش، به روش کتابخانه ای و تحلیل محتوا، بر اساس منابع تاریخی و مذهبی با واژگان کلیدی گمیز، مطهرات طبیعی، ایران باستان و بهداشت صورت پذیرفت. واژگان کلیدی، به زبان فارسی و انگلیسی، در پایگاه های Scopus، Science Direct، Google Scholar، SID جستجو و یافته ها پس از جمع آوری، کدگذاری و طبقه بندی، مکتوب گردید.

ملاحظات اخلاقی:

 در این پژوهش، جنبه های اخلاقی مطالعه کتابخانه ای شامل اصالت متن، صداقت و امانتداری رعایت شده است.

 گمیز از مطهرات ایران باستان بوده و برای تطهیر جسم و روح انسان، محیط، ظروف، البسه، اجساد و اماکن آلوده، کاهش انتقال بیماری و موارد طبی استفاده می شدند. گمیز در بیشتر آیین های مذهبی، از جمله پادیاب، پلشت بری و برشنوم کاربرد داشته و گاهی آن را موثرتر از آب می دانستند.

 با استناد به منابع کهن ایران باستان، گمیز، ماده ای پاک و ضد عفونی کننده شمرده می شد و اغلب در کنار آن، شستشو با آب پاک نیز مطرح بوده است، هرچند گمیز در مراسم مذهبی زرتشتیان، ماده ای پاک کننده و پلشت بر محسوب می شد، ولی در جوامع علمی امروز آن را جزء ضد عفونی کننده ها نمی دانند. در دین اسلام نیز با اینکه گمیز پاک است، ولی عنصر تطهیرکننده نیست. تحقیقات عملی و آزمایشگاهی بیشتر در جهت تایید یا رد خاصیت ضد عفونی کننده گمیز توسط متخصصان مربوطه، می تواند بازگوکننده نظریه جدیدی باشد

 سقط جنین یکی از موارد خاص پزشکی است که از گذشته تاکنون پزشکان در پی ردیابی علل و عوامل رخ داد این حادثه برای مادر و جنین می باشند. شاید بتوان گفت تنها بیماری که مادر و جنین را به صورت مشترک و بدین گونه همزمان درگیر می کند، سقط است. مطالعات حاکی از آن است که مادر، جنین و نیز رویداد خارجی از عوامل تاثیرگذار در سقط جنین به شمار می روند. در حقیقت تا قبل از پیشرفت های امروز بشر دلایلی را به صورت مشترک برای این رخداد در نظر گرفته است. عواملی که شاید برخی از آن ها برای مادران و جنین های دیگر نیز پیش می آمد، اما چنین اثر مخربی را بر آن ها نمی گذاشت. اهمیت سقط جنین را همچنین می توان در رویکرد مذهبی ادیان مختلف که تحقیقات گسترده ای درباره شرایط و چگونگی آن صورت گرفته است، یافت. پژوهش حاضر سعی دارد با بررسی گزینشی منابع پزشکی در تمدن اسلامی علاوه بر تبیین و تحلیل دانش و نگرش حکیمان مسلمان درباره سقط جنین، دستورالعمل، تجویز و روش های درمانی پزشکان را به منظور جلوگیری از این پیشامد مورد مطالعه و واکاوی قرار دهد.

 نوشتار پیش رو با رویکرد توصیفی تحلیلی و با تکیه بر روش کتابخانه ای، گردآوری داده های تاریخی از متون دست اول پزشکی صورت گرفته است.

ملاحظات اخلاقی:

 در مطالعه پیش رو، جنبه های اخلاقی مطالعه کتابخانه ای، اصالت متون، صداقت و امانتداری رعایت شده است.

 مطالعات نشانگر آن است که پزشکان مسلمان بخش قابل توجهی از متون تولیدی خود را به موضوع بیماری های زنان و بارداری اختصاص داده اند. مبحث سقط به سبب اهمیت آن از موضوعات شاخص در حوزه پزشکی زنان بوده است که پزشکان در تحقیقات طبی خود به انواع سقط، علل و شرایط آن و روش های درمانی محافظت از جنین اشاره کرده اند.

 سقط جنین، یکی از موضوعات مهم در متون پزشکی مسلمانان است. انواع سقط، علل آن، روش های پیشگیری و درمان و تجویز انواع داروهای کاربردی و سقط درمانی از نکات مهمی است که مورد توجه و مطالعه قرار گرفته است. با توجه به اهمیت این موضوع در پزشکی نوین می توان از نظرات و آرای پزشکان مسلمان در این حوزه بهره برد.

 زایمان یکی از مهم ترین وقایع طبیعی زندگی زنان است و درد پدیده ای شایع و جزء اجتناب ناپذیر از زایمان می باشد، لذا از قرون گذشته کوشش های فراوانی برای تسهیل زایمان توسط اطبا انجام پذیرفته که مطالعه حاضر با هدف مروری بر نوآوری های ابن سینا به عنوان پزشکی که طب بالینی را همراه با مشاهده مورد تاکید قرار داده، انجام و نظریات وی با علم پزشکی نوین مقایسه شده است.

 در این پژوهش مروری با استفاده از اسناد و مدارک کتابخانه ای و جستجوی الکترونیک با استفاده از واژگان کلیدی Medical History Labor، Persian medicine، Facilitation Methods، Pregnancy، Avicenna و طب ایرانی در پایگاه های اطلاعاتی Scopus، PubMed، Proquest، Blackwel، Ovid Google Scholar و Ebsco روش های تسهیل زایمان از دیدگاه ابن سینا بررسی و با یافته های علم پزشکی نوین مقایسه گردیده است.

ملاحظات اخلاقی: 

در پژوهش حاضر جنبه های اخلاقی مطالعه کتابخانه ای شامل اصالت متون، صداقت و امانتداری رعایت شده است.

 ابن سینا در کتاب سوم قانون که مربوط به شناخت و درمان بیماری های بدن است، فصولی را به بهداشت باروری و عوارض بارداری، ناباروی، علل و درمان آن، جنسیت جنین و جنین شناسی، اداره زایمان و دشوارزایی، تدبیر دوره نفاس، سقط و شرایط و مدیریت آن اختصاص داده است و از روش های غیر دارویی مانند ماساژ و رایحه درمانی برای تسهیل زایمان استفاده شده که با مقایسه آن ها با پروتکل های کنونی شباهت های زیادی در این خصوص مشاهده می گردد.

 با توجه به نظرات ابن سینا در خصوص روش های تسهیل زایمان می توان آن ها را به عنوان پیش فرضیات کارازمایی های بالینی مورد بررسی و در صورت تایید از آن ها بهره برد تا ضمن احیای طب کهن و تاریخ پزشکی ایران از طریق ارایه روش های تسهیل زایمان باعث بهبود شرایط باروری و زایمان گردد.

 اخلاق پزشکی یکی از موضوعات مهم در دانش و حرفه پزشکی به شمار می رود که نقش مهمی در نظام مندشدن و اعتلای علمی این حرفه و به تبع در حیات افراد جامعه دارد. در عصر عباسیان (656-132 ق.)، همزمان با پیشرفت های علمی در گستره تمدن اسلامی، تلاش فراوانی در تحقق اصول اخلاق پزشکی و ساختارمندشدن آن توسط حکیمان و حاکمان انجام گرفت. توجه به جایگاه و اهمیت پزشکان این عصر، زمینه را برای ازدیاد متقلبان این حرفه فراهم ساخته بود که سلامتی و جان بیماران را به خطر می انداختند. از این رو نهاد خلافت عباسیان با ارایه تدابیر و اقدامات متعددی با افراد متخلف واردشده در این حرفه مقابله کرد و بستر را جهت اعتلای اخلاق در حرفه پزشکی فراهم ساخت.

 پژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی تحلیلی است. برای جمع آوری اطلاعات ابتدا منابع دست اول در بازه زمانی عصر عباسیان مورد بررسی قرار گرفته شده است. در این راستا ابتدا کتاب های تاریخ عمومی و حسبه نگاری ها مورد بررسی واقع شده اند، سپس منابع پزشکی این عصر مورد مطالعه قرار گرفته است. همچنین از منابع جدید جهت تکمیل اطلاعات استفاده شده است.

ملاحظات اخلاقی:

 در سراسر پژوهش حاضر صداقت و امانتداری علمی به طور کامل رعایت شده است.

 دستاوردهای پژوهش نشان داد که توجه به آموزش اخلاق پزشکی، گسترش مراکز خدمات درمانی، توجه به اهمیت و جایگاه علم و دانش پزشکان و تقویت موقعیت اجتماعی آنانی که علمشان به اثبات رسیده بود، آزمودن و نظارت بر کار آن ها از طریق دستگاه های نظارتی ذی صلاح، از جمله عملکرد نهاد خلافت عصر عباسیان بود که زمینه را برای تربیت و پرورش اخلاقی پزشکان فراهم می کرد.

 در عصر عباسیان علاوه بر توجه دستگاه خلافت جهت تحقق اخلاق در حرفه پزشکی، پزشکان تربیت شده نیز سعی می کردند با همه بیماران بدون در نظرگرفتن تفاوت های ظاهری اخلاق مدارانه رفتار کنند. آن ها حتی نسبت به بیمارانی که به لحاظ شرایط روحی و اجتماعی در موقعیت حساس تری قرار داشتند، بی توجه نبودند و تلاش می کردند همانند دیگر بیماران با آن ها برخوردی شایسته داشته باشند و اقداماتی را در راستای کاهش دردها و آلام آن ها انجام دهند.

 هزینه های گزاف و کاهش کیفیت زندگی ناشی از انواع بیماری های مفاصل مانند نقرس، آرتروز و رماتیسم های مفصلی جوامع زیادی را درگیر نموده و متولیان مراقبت های بهداشتی و سلامتی تمام تلاش خود را برای بهبود وضعیت این بیماران به کار گرفته اند. مطالعات گوناگون تاثیر گیاهان طب سنتی را در درمان این بیماری ها تا حد قابل قبولی تایید کرده و اصلاح پاتوفیزیولوژی آرتریت منجر به افزایش استفاده از این گیاهان شده است.

 در این پژوهش از کتب مرجع طب سنتی، از جمله کتاب های تقویم الابدان و مخزن الادویه به منظور استخراج گیاهان دارویی سنتی موثر در درمان درد مفاصل و از کتب تطبیق نام های کهن گیاهان دارویی با نام های علمی و شرح تطبیقی گیاهان دارویی کهن برای شناخت آن ها استفاده شد. همچنین با محاسبات آماری و تجزیه و تحلیل داده ها از طریق نرم افزارهای مرتبط، تاثیر مصرف این گیاهان در درمان درد مفاصل مورد بررسی قرار گرفت.

ملاحظات اخلاقی: 

در این مقاله، اصالت متن، صداقت و امانتداری رعایت شده است.

 انواع بیماری های مفاصل و گیاهان دارویی موثر در درمان این بیماری ها معرفی شد و مشخص گردید که گیاهان خانواده Asteraceae (آفتابگردان) با 38 درصد، Liliaceae (لاله ای ها) با 29 درصد و Apiaceae (چتریان) با 21 درصد بیشترین گونه های گیاهان دارویی مفید در درمان درد مفاصل هستند.

 در منابع طب سنتی به درد مفاصل ناشی از سردی و درد مفاصل ناشی از گرمی اشاره شده است. بر این اساس زمانی که درد مفصل عارض می گردد، استخوان سرد، خشک و جاذب رطوبت است. تاثیر گیاهان دارای طبیعت گرم و خشک 65 درصد، سرد و خشک 12 درصد، گرم و تر 5 درصد، سرد و تر 5 درصد است. بنابراین مناسب ترین گیاهان برای معالجه دردهای مفصلی گیاهانی با طبع گرم و خشک هستند که متعادل کننده مزاج های بلغم (سرد و تر) می باشند. همچنین ارتباط طب سنتی و طب کلاسیک و نیز روش های نوین تهیه داروهای مناسب برای درمان بیماری های مفاصل بررسی شد. معرفی بیش از 100 گونه دارویی نشان داد که تعداد زیادی از این گیاهان از مطالعات طب کلاسیک جا افتاده است که می تواند شانس معالجه دردهای مفصلی با طب کلاسیک را بالا برد.

 نام داروهای مرکب در طب ایرانی، گرچه از الگوی واحدی پیروی نمی کنند و تفاوت های ظاهرا فراوانی با هم دارند، اما در عمل از مولفه های مشابهی ساخته شده اند. علیرغم اهمیت این موضوع، پژوهش مستقلی پیرامون آن وجود ندارد و همین امر ضرورت انجام این مطالعه را آشکار می سازد. از این رو پژوهش حاضر تلاش دارد مولفه های موثر در نامگذاری داروهای مرکب را گردآوری و بررسی نماید.

 این پژوهش از نوع گذشته نگر و کمی است که با روش تحلیل محتوا، مهم ترین مشخصه های نامگذاری داروهای مرکب در سه کتاب قرابادین صالحی، قرابادین کبیر و قرابادین اعظم استخراج و دسته بندی شده است.

ملاحظات اخلاقی: 

تمام اصول اخلاقی از جمله اصالت نسخه ها و حقوق معنوی نویسندگان پذیرفته و سپس در مطالعه حاضر منعکس گردید.

 یافته های پژوهش نشان داد که هشت مولفه مهم در نامگذاری داروها دخیل هستند که از آن میان، مولفه های دسته دارویی، نام مفرده و نام اشخاصی که دارو به آن ها نسبت داده شده، بیشتر از بقیه کاربرد دارند.

 تعدد الگوهای نامگذاری داروهای مرکب که منجر به تشتت فراوان در نام داروها شده است، نیازمند توجه و ساماندهی جدی است.

 سلفدان ظرفی است که برای انداختن آب دهان، دماغ و اخلاط سینه در طول تاریخ توسط اشخاص مختلف مورد استفاده قرار می گرفته است. در حال حاضر، به دلیل عدم آگاهی عموم جامعه نسبت به پیشینه تاریخی، کارکرد اجتماعی و بهداشتی سلفدان، نگاه منفی نسبت به این اثر شکل گرفته و از آن به مثابه یک شی غیر بهداشتی یاد می شود که اشخاص کاهل و تنبل در جامعه از آن استفاده می کنند. به دلیل همین نگاه منفی و کلیشه ای نسبت به سلفدان، تا مدت ها در موزه جواهرات ملی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، متصدیان خزانه جواهرات از توضیح این اثر به بازدیدکنندگان اجتناب می ورزیدند و حتی نام این اثر را به اشتباه تلفظ می کردند.

 جستار حاضر با رویکرد توصیفی تحلیلی و روش کتابخانه ای و اسنادی و با تکیه بر «نظریه مرکزی» نوربرت الیاس نگاشته شده است.

ملاحظات اخلاقی: 

در مطالعه پیش رو، جنبه های اخلاقی مطالعه کتابخانه ای، اصالت متون، صداقت و امانتداری رعایت شده است.

 این مقاله درصدد است نگاه کلیشه ای نسبت به سلفدان مبنی بر اینکه شی ایی غیر بهداشتی و تنها مختص به شاهان و طبقات ممتاز بوده است را به چالش بکشد و این فرضیه را مطرح سازد که در گذشته ابتدا به خاطر حفظ شوونات اجتماعی و نزاکت شخصی و سپس به منظور پرهیز از شیوع بیماری های واگیردار از سلفدان استفاده می شده است. سوال اصلی تحقیق این است که چرا در عصر کنونی نسبت به سلفدان، علیرغم کارکرد اجتماعی و بهداشتی آن در طول تاریخ، نگاه منفی شکل گرفته است؟ همچنین با تکیه بر منابع دست اول تاریخی و اسناد منتشرنشده موجود در موزه جواهرات ملی به تصحیح صورت آوایی و الفبایی این اثر تاریخی موزه ای می پردازد.

 برخلاف نگاه کلیشه ای نسبت به کارکرد منفی سلفدان، این شی در گذشته بیشتر کارکردی اجتماعی بهداشتی داشته و با توجه به شیوع بیماری های واگیردار نظیر سل و به منظور رعایت هنجارهای اجتماعی برای جلوگیری از انداختن آب دهان ابتدا در دربار و سپس در جامعه استفاده می شده است.

 حکمای طب ایرانی توصیه های شش گانه ای برای حفظ سلامتی دارند که از بین آن ها مدیریت اعراض نفسانی یا حالات روحی روانی، به عنوان یکی از موثرترین و سریع ترین راهکارها برای ارتقای سلامتی ذکر شده است. حکیم سیداسماعیل جرجانی، در کتاب ذخیره خوارزمشاهی و نیز کتاب خفی علایی، توصیه های موجزی برای کنترل اعراض نفسانی ارایه نموده که تحت عنوان طب روحانی ذکر شده است. هدف از این پژوهش، ارایه برخی راهکارهای کاربردی جهت مدیریت هیجانات و ارتقای سطح سلامتی در زندگی مدرن امروزی با تاکید بر توصیه های حکیم جرجانی می باشد.

 در گام نخست آموزه های حکیم جرجانی در کتب ذکر شده، استخراج و به صورت تفکیک شده شرح و بررسی می شوند. همچنین شواهد مرتبط برگرفته از مطالعات جدید از بانک های اطلاعاتی معتبر نظیر PubMed و Scopus جستجو و ارایه می گردد. در نهایت یافته ها با توجه به اهداف و سوالات پژوهش مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند.

ملاحظات اخلاقی: 

در این مطالعه رعایت امانتداری لحاظ شده است.

  بهره گیری از روش های شادی بخش، به کارگیری کلام، نوا و موسیقی نیکو، داستان ها و حکایات پندآموز، سرگرمی های مفید، تعاملات اجتماعی و ارتباطات خانوادگی، نوشیدنی های طبیعی متناسب و تقویت مهارت های روان شناختی در راستای افزایش تاب آوری، راهکارهای مدیریت سلامت روان برگرفته از توصیه های حکیم جرجانی است که در مطالعات جدید هم به آن توجه شده است.

 با توجه به شواهد و مطالعات جدید، به نظر می رسد بهره گیری از راهکارهای حکمای طب ایرانی و کاربرد آن در زندگی، بتواند با مدیریت استرس های ناشی از سبک زندگی نامناسب و بیماری زای امروزی، باعث دستیابی به سلامت روان شود.

 عسل به عنوان یکی از مهم ترین فراورده های دارویی زنبور عسل از گذشته تاکنون مورد توجه بسیاری از اقوام و ادیان بوده است. در طب سنتی شرقی نظیر آنچه در ایران، چین و هند رونق داشته، به ویژگی های ترمیم زخم، رفع بیماری های گوارشی، انرژی زایی و تقویت قوای بدن و... از عسل اشاره شده است. همچنین اقوام مختلف نظیر مایا در آمریکای جنوبی، یونان، مصر باستان و سایر ملل از عسل به عنوان شیرین کننده، درمان کننده و حتی خراج و ماده ای برای داد و ستد یاد شده است که ارزش این فراورده را نشان می دهد.

 در این مطالعه که یک بررسی کتابخانه ای و مروری می باشد، به بررسی نقش درمانی عسل در درمان بیماری ها در اقوام و ادیان مختلف بر اساس داده های منابع علمی خارجی پرداخته شده است.

ملاحظات اخلاقی: 

در این پژوهش اصل امانت داری در انتشار مطالب از منابع علمی رعایت گردیده است.

 به طور کلی می توان گفت بدون استثنا در تمامی منابع تاریخی اعم از متون مذهبی یا علمی از عسل به عنوان ماده ای شفابخش با قابلیت درمان بیماری های مختلف اشاره شده است. همچنین در بعضی از منابع مذهبی شرقی یا غربی از عسل یا زنبور عسل به عنوان ماده و موجودی ارزشمند و مقدس یاد شده است.

 در منابع طب سنتی و متون مذهبی عسل عامل شفا و درمان بیماری ها می باشد. همچنین در عصر حاضر به عسل توجه ویژه ای شده و در کشورهای اروپایی علاوه بر نقش تغذیه ای به اشکال مختلف دارویی فرموله و به بازار عرضه شده است. در این پژوهش بیشتر به جنبه دارویی و تاریخی عسل در ملل و اقوام مختلف پرداخته شده است.

 فلج صورت از جمله بیماری های شایعی است که سالیانه تعداد بسیاری را در سراسر جهان مبتلا می کند. علت وقوع این بیماری در طب رایج دقیقا مشخص نیست، اما فاکتورهایی نظیر عوامل ژنتیکی، عفونت های ویروسی، ضربه های مغزی، تومور، دیابت و ام اس (Multiple Sclerosis) در این زمینه موثر شناخته شده اند. درمان های فعلی ضمن صرف هزینه بالا و ایجاد عوارض، اثربخشی کاملی ندارند. تاکنون تحقیق جامعی که بتواند ابعاد تشخیصی و درمانی این بیماری را در متون طب ایرانی بررسی نماید، اجرا نشده است، لذا مطالعه حاضر با هدف معرفی راهکارهای طب ایرانی برای توان بخشی و کاهش عوارض در بیماران مبتلا انجام شده است.

 مقاله حاضر یک مطالعه مروری است که به روش کتابخانه ای با مراجعه به کتب معتبر طب ایرانی، نرم افزار کتابخانه جامع طب نور و جستجوی واژگان کلیدی لقوه و فلج بلز (Bell’s Palsy) در پایگاه های Scopus، Pubmed، SID و Google Scholar انجام شده است.

ملاحظات اخلاقی:

 در مطالعه پیش رو، جنبه های اخلاقی مطالعه کتابخانه ای، اصالت متون، صداقت و امانتداری رعایت شده است.

 این بیماری با عنوان لقوه ذیل مباحث بیماری های دماغی و با نشانه های افتادگی پلک و ناتوانی در بستن چشم، عدم انطباق لب ها و افتادگی گوشه لب، عدم توانایی در مکیدن و فوت کردن، آبریزش دهان و عدم توانایی در کنترل آن در متون طب ایرانی مشهود است. لقوه ها به چهار نوع اصلی تقسیم شده و طیفی از روش های درمانی نظیر ضمادها، عطوسات، غرغره ها و... برای درمان آن به کار برده شده است.

 مرور منابع طبی، شرح و توصیف های ارایه شده توسط اطبای گذشته و مقایسه آن با منابع طبی رایج حاکی از انطباق بسیاری از یافته ها در زمینه تعریف، علایم و نشانه های بیماری لقوه و تاثیر عوامل مختلف نظیر سن، تغذیه، اقلیم و محل زندگی بر بروز این بیماری بوده است، لذا بهره گیری از تدابیر و درمان های پیشنهادی طب ایرانی می تواند افق های جدیدی پیش روی دانشمندان قرار دهد.

 سلامت به عنوان یکی از نیازهای اساسی زندگی همواره مورد توجه بشر بوده و برای حفظ آن و رهایی از بیماری به دانش پزشکی روی آورده و در رشد و گسترش آن تلاش نموده است. صفویان نیز بنا به اهمیت و جایگاه این دانش در جامعه، توجه ویژه ای به آن داشتند، اما به رغم تحقیقات متعدد درباره دانش پزشکی در عصر صفویان، بررسی و تحلیل آماری تالیفات این حوزه از علم مورد غفلت واقع شده است.

 پژوهش حاضر به روش تحلیلی به بررسی وضعیت آماری آثار پزشکی در عصر صفویه پرداخته است. برای یافتن آماری نسبتا دقیق از آثار پزشکی صفویان، این دوره اجمالا به سه دوره (ظهور، شکوفایی و زوال) تقسیم و آثار علمی دانشمندان هر دوره با توجه به زیست علمی آن ها، نخست بر اساس شمار و سپس به صورت درصد در جداول و نمودارهایی ترسیم گردیده است. در نهایت با نشان دادن آمار تولید محتوا بر حسب هر یک از دوره های سه گانه می توان وضعیت کمی تولیدات پزشکی را بررسی کرد.

ملاحظات اخلاقی: 

در این پژوهش صداقت و امانتداری در استفاده از منابع تاریخی و فهرست نگاری ها کاملا رعایت شده است.

 یافته های پژوهش نشان می دهد که در عصر صفویه رشد کمی آثار پزشکی در ارتباط مستقیم با نگرش جامعه و سیاست های درباریان بوده است. از همین رو، صفویان توانستند با ایجاد ثبات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در دوره دوم، رشد کمی این آثار را به نسبت دوره نخست و دوره سوم رقم بزنند.

 مطابق با منحنی نمودارها و داده های کمی جداول مشخص است که هرگاه ضرورت اجتماعی و انسانی در جامعه صفویان نسبت به دانش پزشکی در همه ارکان فرهنگی و تمدنی دیده شده، شاهد رشد کمی آثار و نگاشته های دانشمندان در این حوزه بوده ایم و اگر سیاستگذاران و حکام صفوی مقدمات رشد دانش پزشکی را فراهم نمی کردند، شاخص منحنی ها در آثار و تالیفات رو به پایین می بود.