نقش آب در شکل گیری منطقه فین و باغ تاریخی آن، از برنامه ریزی منطقه ای تا طراحی معماری

شکل گیری و حیات همه باغ ها وابسته به آب است. با وجود این، نسبت میان باغ و سرزمینی که در آن واقع شده بر جایگاه و نقش آب تاثیر می گذارد. کم توجهی به سرزمین و نحوه آبادشدن آن، تخریب گسترده و تغییر شکل بستر شکل گیری باغ ها و البته غفلت از تفاوت میان گونه های باغ بیشترین توجه را به درون فضای محصور باغ معطوف ساخته است. این توجه ناهمگن به تخریب محیط های پیرامون باغ های تاریخی در دهه های اخیر منجر شده و به علاوه فهم ما را از آب و قنات، به عنوان زیرساخت و شکل دهنده زندگی در محدوده های وسیعی از فلات ایران، فروکاسته است. در این مقاله، نمونه ای کلاسیک از باغ های شکل گرفته براساس قنات مطالعه می شود تا نقش قنات و نسبت میان آن و بستر شکل گیری باغ روشن شود. در ابتدا، با اشاره به نسبت میان باغ و زراعت و انواع کشت، گونه ای از کشاورزی آبی معرفی می شود که در محدوده دامنه های کوهستانی صورت می گیرد. باغ و منطقه فین یکی از نمونه های کهن این نوع زراعت محسوب می شوند. این نوع زراعت از نمونه های پرشمار مشابه در فلات مرکزی ایران است که معمولا شامل حوضه های متعدد و برجستگی هایی با حوضه های آبریز مستقل است. بررسی سابقه تاریخی فین و مطالعه شکل و خصوصیات زمین نشان می دهد که منطقه یادشده واحه ای در مقابل مخروط افکنه ای است که روی شیب کوهستان قرار دارد و در شکل گیری روستا یا زیستگاه فین نقشی مهم داشته است. در ادامه، با مطالعه منابع آبی کاشان و فناوری قنات روشن می شود که منشا آب چشمه فین یا سلیمان کجاست و چگونه به فین می رسد. علاوه براین، براساس منابع جغرافیای تاریخی، ارتباط گسترده میان مهم ترین خصوصیات منطقه یادشده با آب چشمه فین مشخص می شود. برای تکمیل تصویر یادشده، مظهرخانه چشمه فین و سازه های آبی مرتبط با آن و همچنین محدوده باغ ها و کشتزارها با اتکا به عکس های هوایی و مطالعات میدانی بررسی می شوند. نتیجه شناسایی نوعی ساختار محیطی است، فراهم آمده از ترکیب باغ تاریخی اصلی، رشته قنات، مظهرخانه، باغ های دیگر اعم از رسمی (فرمال)، خانه باغ و باغ های میوه، مزارع، سازه های آبی مانند لت ها یا بخشاب ها، آسیاب ها و سیل بندها. ترکیب این عناصر زیستن در سرزمینی خشک را میسر می کند. در واپسین بخش مقاله، نقش آب درون باغ و سازه ها آبی مرتبط با آن مطالعه می شود. این بخش مرتبط با مباحث پیشین و وابسته به آب قنات است، اما مقیاسی متفاوت دارد. مقایسه این دو مقیاس نشان می دهد که نقش آب فراتر از حصار باغ است و در قلمرو و بستری که باغ در آن قرار گرفته نیز گسترش یافته است؛ همچنین، آشکار می کند که همه عناصر مرتبط با آب قنات و ساختار محیطی مورد نظر با رشته ای به یکدیگر مرتبط می شوند.