سیمای مسجد جامع عتیق شیراز در روزگار قاجاریه

مسجد جامع عتیق شیراز، که در هسته کهن شهر واقع شده، هنگام فرمانروایی عمرولیث صفاری در سده سوم هجری بنیان یافت. این بنا در گذر زمان دچار تحولات و دگرگونی هایی از قبیل توسعه، خرابی، تعمیر و تغییر شده، که همه آن ها به خوبی روشن نیست. در سده پنجم هجری، مسجد وسعت داشت و در ردیف مساجد جامع مشهور جهان اسلام معتبر بود. در سده هشتم هجری، هنگامی که خدای خانه (بیت المصاحف) با معماری خاصی در میان صحن ساخته می شد، مسجد گنجایش هزار نفر نمازگزار داشت. در دوره صفویه، با برپایی ایوان ها و دیگر اندام ها، مسجد عتیق به کامل ترین ساختار فضایی رسید و بر آرایه های آن افزوده شد. در کنار تحولات سیاسی و آبادانی و توسعه شهری، زمین لرزه های مهیبی در شیراز روی داد که موجب خرابی بسیاری از بناها و زیرساخت های شهر، به ویژه در دوره قاجاریه، شد. مسجد جامع عتیق از این بلای طبیعی بی نصیب نبوده است. مسجد، با رسیدن به دوره قاجاریه، حامل بسیاری از داده ها و شواهد تاریخی بود. تاریخ تحولات مسجد در دوره قاجاریه در هاله ای از ابهام قرار دارد و اندک اشاراتی صریح می توان یافت. جز اشاراتی پراکنده و کم شمار، پژوهش مستقلی در این باره صورت نگرفته است. در این پژوهش، ضمن شرح وضع عمومی مسجد در زمان قاجاریه، هدف این است که اسناد و شواهد اقدامات ساختمانی صورت گرفته در مسجد پی جویی و اهداف آن روشن شود تا بتوان روایتی از حیات این بنا در مقطع تاریخی یادشده به دست داد. پرسش مقاله این است که سیمای دوره قاجاری مسجد عتیق قاجار در سایه تحولات ساختمانی چگونه بوده است. کار تعمیرات و نوسازی های حدود یک سده اخیر در مسجد چنان گسترده و عمیق بوده که کار ردیابی این شواهد را با دشواری روبه رو می سازد. مطابق اسناد تصویری به جامانده و توصیف هایی که سیاحان خارجی و دیدارکنندگان ایرانی از این بنای کهن به دست داده اند، وضع مسجد در این روزگار تا حدودی قابل درک می شود. در یک تصویر کلی، مسجد عتیق، با وجود ارزش های تاریخی و صنعتی (هنری) و اعتقادی، به سبب وقوع زمین لرزه های مداوم و رسیدگی نکردن اساسی و گسترده، اوضاع مناسبی نداشت و در یک تلاطم حیاتی به سر می برد. با وجود ویرانی گسترده، تعمیرات و گاه نوسازی هایی چند به دست کسانی چون ابراهیم خان کلانتر شیرازی در مسجد عتیق صورت می گرفت.