ویژگی های هندسی و سازه ای در کاربندی های دوره قاجار

کاربندی یا رسمی بندی ساختاری هندسی در بسیاری از سقف های ایرانی است که از تقاطع چفدهایی همسان طبق قواعد هندسی در فضا پدید می آید. این ساختار در اصل باربر است و باید بتواند سقف را پوشش دهد و بر پای خود بایستد. رسمی بندی گاهی به حد پوسته دوم و آمود تقلیل می یابد، اما، برخلاف مقرنس و یزدی بندی، علاوه بر ماهیت هندسی متکامل خود، ماهیتی سازه ای دارد. پژوهش بر هندسه این گونه سقف ها تاحدی صورت گرفته است، اما رفتار سازه ای آن، مانند اغلب عناصر معماری ایرانی، نادیده و ناپژوهیده است. رابطه میان کارشیو کاربندی و سازه باربر آن چندان بررسی نشده و اینکه بار از چه جاهایی بیشتر انتقال می یابد یا هر آلت و لقطی در چه تنشی قرار دارند، نادانسته و مغفول است.این مقاله، نخست اجمالا به هندسه کاربندی می پردازد؛ سپس، تکامل تاریخی هندسه و سازه آن را تا آخرین دوره نمو (عهد قاجار یا مکتب اصفهان دوم) بررسی می کند. آن گاه، در چندین نمونه موردی از عهد قاجار، سازه کار بندی را بررسی و بیشتر تبیین می کند. این بررسی نشان می دهد که دوره قاجار برای کاربندی، چه از نظر هندسی و چه سازه ای، یک دوره تکامل است. شمار کاربندی های باربر در این دوره و پیچیدگی هندسی و ظرافت سازه ای این سازه ها، در قیاس با نمونه های کهن تر، گزاره مذکور را تایید می کند. هرچند نمونه های بسیار متکامل سازه ای و هندسی از عهد تیموری و صفویه یا به طور کل مکتب اصفهان نخست نیز باقی است، روند تکامل در دوره قاجار ادامه یافته و بهترین نمونه های قرون پیش تکرار یا نمونه هایی بهتر ابداع شده است. کار بندی های آمودی نیز که سازه ای مستقل و مستحکم ندارند، مانند دوره نخست مکتب اصفهان، ادامه یافته است. در پایان، با شبیه سازی رفتار سازه ای، سنت سازه کاربندی تحلیل شده و باربری اجزای آن و نحوه انتقال بار بررسی شده است.