جاده ابریشم یا جاده کاغذ

ترجمۀ فاطمه درعلیاصطلاح جادۀ ابریشم در اواخر سدۀ نوزدهم به راه های تاریخی میان چین و اروپا اطلاق شد. اما برخلاف آنچه از این نام برمی آید، مهم ترین کالایی که از این طریق مبادله می شد کاغذ بود نه ابریشم. کاغذ را قرنها پیش از میلاد چینیان ابداع کردند و بعدها مردمان آسیای مرکزی فن ساخت و کیفیت آن را بهبود بخشیدند. تا پیش از سده های نخست میلادی، کتاب به شکل طومار بود و از آن پس، شکل صحیفه (کدکس) رایج شد. جفت لوح چوبی پوشیده از موم و بسته با لولا نیز صورت دیگر کتاب بود.
پیش از رواج کاغذ، اوراق ساقۀ پاپیروس در مصر و پوست در دیگر نقاط جهان مادۀ نوشتنی رایج بود.
مسلمانان در قرن اول/ هفتم که آسیای مرکزی را فتح کردند با کاغذ آشنا شدند و آن را به آسیای غربی و حوزۀ مدیترانه و اروپا بردند. در قرن دوم/ هشتم، با گسترش امور دیوانی در دستگاه خلافت عباسی، نیاز به کاغذ فزونی یافت. در آن زمان، بغداد بازار مهمی به نام سوق الوراقین (بازار کتاب فروشان) داشت. از قرن چهارم/ دهم به بعد، کاغذ نقش مهمی در شکوفایی علم و ادب در کشورهای اسلامی داشت.
اروپاییان کاغذسازی را از مسلمانان اندلس آموختند و مدتی بعد، ایتالیاییان کاغذهایی ظریف و ارزان ساختند. با این حال، در اروپای قرون وسطا کتاب بسیار نادر و گران قیمت بود.
پس از حملۀ مغول، تجارت در مسیر میان چین و کشورهای غربی دوباره رونق یافت؛ البته درست نمی دانیم که آیا این رونق ارتباط عامل اصلی تحول در صنایع کاغذ و چاپ بود یا نه. فن چاپ در قرن هشتم میلادی در چین به کار می رفت و در قرن پانزدهم به طرزی ناشناخته وارد اروپا شد. در هر صورت، مسیر تجاری ای که چین را به غرب آسیا و کشورهای حوزۀ مدیترانه متصل می کرده نقش مهمی در تاریخ بشر داشته؛ اما مهم ترین کالایی که از این طریق مبادله می شده کاغذ بوده است نه ابریشم. از این رو، بهتر است آن را «جادۀ کاغذ» بخوانیم.