فرهنگ چاپ در اواخر عصر قاجار: کاریکاتور کشکول

گسترش فرهنگ چاپ از تحولات فرهنگی مهم اواخر عصر قاجار بود. با ورود چاپ سنگی به ایران صنعت چاپ پیشرفته تر شد و ایرانیان آن را در چاپ کتاب و روزنامه به کار گرفتند. با گسترش صنعت چاپ در جوامع اسلامی، هنرهایی چون خوشنویسی و نسخه پردازی در معرض فراموشی افتاد؛ اما در لیتوگرافی، با حفظ ساختار سنتی مکتوبات و صرفۀ اقتصادی، تولید مکانیزه با آداب فرهنگی ایران در هم آمیخت. روزنامۀ مصور کشکول از جمله روزنامه های آن روزگار بود. مدیر آن شیخ احمد مجدالاسلام کرمانی بود که روزنامۀ ندای وطن را نیز منتشر می کرد. به گفتۀ او، کشکول خارج از رسوم ادبی رایج منتشر می شد و هدف آن نمایاندن رفتارهای ناپسند مردم به خودشان بود. مجدالاسلام کرمانی کاریکاتور را همچون ابزاری برای اصلاحات اجتماعی و سیاسی برگزید. از آنجا که بی سوادی در میان ایرانیان آن روزگار بیداد می کرد، مجدالاسلام توانست با استفاده از کاریکاتور حلقۀ مخاطبان کشکول را از حد باسوادان فراتر برد. بیشتر کاریکاتورهای کشکول به امضای میرزا علی است. در آن زمان، روزنامه خوانی به اجتماعات کوچک مردم راه یافت و به فعالیتی جمعی تبدیل شد که حضور گستردۀ مردم را می طلبید. کشکول سنتهای شفاهی را با سواد خواندن پیوند داد و با کاریکاتورهایش در عالم مطبوعات کارکردی نو یافت. در بحبوحۀ انقلاب مشروطه و در روزگاری که قدرتهای استعماری بریتانیا و روسیه بر سر تقسیم ایران به حوزه های تحت نفوذ خود توافق می کردند و قرارداد می بستند، کشکول بر آموزش همگانی و وطن پرستی تاکید می کرد؛ فساد فراگیر سیاسی، اوضاع نا بسامان ارتش، نارسایی طرحهای زیربنایی، نظیر بانک ملی، راه آهن و جاده ها، بهداشت عمومی، نظام آموزشی، و نیز چپاولگری قدرتهای استعمارگر در ایران را به ریشخند می گرفت؛ و از این راه، اندیشه های مشروطه خواهی و ملی گرایی را تبلیغ و مردم را آگاه می کرد.