ترکیب سازی های واژگانی در پنج گنج نظامی

نظامی گنجوی ابعاد و ساحت های گوناگون قصه پردازی، صور خیال و زبان شاعرانه را در زبان فارسی گسترش داده است. بیشتر توجه پژوهش گران نظامی به توان قصه پردازی، آفاق اندیشه ها و صور خیال آثار او بوده است، لیکن توجه به هنر زبانی و بویژه توان ترکیب سازی او بر سبیل اشارت بوده است. در این مقاله سعی می شود به هنر ترکیب سازی نظامی پرداخته شود. این جنبه هنر نظامی بر مبنای دیدگاه فرمالیست های روسی تحلیل شده است که بنا بر نگرش آنان فصل ممیز آثار ادبی از دیگر سخن ها، آشنایی زدایی؛ بویژه آشنایی زدایی زبانی است. همچنین به این مساله پرداخته شده است که یک شاعر شاید نتواند واژه بسیط جدیدی بسازد؛ لیکن هنر شاعر بزرگی همچون نظامی در ساختن ترکیبات جدید است. نظامی این کار را در وضعیت ها و موقعیت های گوناگون جهان داستان، هم برای «ادای مقصود» انجام داده است و هم برای برجسته کردن سخن شاعرانه خود. ترکیب سازی های «اشتقاقی» بدیع نظامی در ذیل عنوان هایی همچون: ترکیبات ونددار و شبه وندار، صفات فاعلی و مفعولی مرکب مرخم، ترکیبات اسمی، ترکیبات وصفی و ترکیبات معمول دارای معانی نامعمول بررسی و تحلیل شده اند. نتیجه کلی این بررسی این است که نظامی ترکیباتی فراوان و گوش نواز و نظرگیر ساخته است که می توان گفت هنر مسلط او در ساحت زبان داستان و «بلاغت روایت» همین است و از این رو کاربرد و زنده گردانیدن آن-ها امری بایسته و شایسته است.