نیمیم ز ترکستان نیمیم ز فرغانه: جستاری در بازشناسی هویت سارت ها از منظر پیوندهای فرهنگی و تمدنی ایران با آسیای مرکزی

فرارود یا ماوراءالنهر، هرچند امروزه، آسیای مرکزی نام گرفته است، به لحاظ تاریخی بخشی از مجموعه فرهنگی و تمدنی ایران بوده است. «سارت»، که واژه ای رایج در زبان ترکی جغتایی است، تا آستانه سده بیستم میلادی لفظی پرکاربرد برای نامیدن بخش چشمگیری از مردم یکجانشین آسیای مرکزی به شمار می رفت. این اصطلاح در فضای پرآشوب و متحول پس از انقلاب روسیه، از دایره مطالعات قوم شناسی و بررسی های آماری آسیای مرکزی حذف شد و جای خود را به نام های قومی ازبک، قرقیز و غیره داد. طبق یافته های برخی خاورشناسان برجسته روس، شواهد موجود در گزارش سیاحان سده سیزدهم هجری/نوزدهم میلادی و بررسی های آماری روسها در اواخر همین سده، سارت ها افزون بر این که بخش معین و پرجمعیتی از مردم یکجانشین آسیای مرکزی را تشکیل می دادند، پیوندهای مشخص و آشکاری با ایران و فرهنگ و تمدن ایرانی داشتند. جستار پیش رو، با تکیه به اطلاعات گردآوری شده از منابع دست اول و تحلیل این اطلاعات، کوشیده است پرتوی بر این موضوع بیفکند. نتیجه تحقیق نشان می دهد که اولا تا آستانه انقلاب بلشویکی، سارت نام معینی برای جمعیت وسیعی از شهرنشینان و روستانشینان آسیای مرکزی بوده است، و ثانیا هویت این مردم از هویت های قومی متمایز بوده است و حذف آن از ادبیات قومی آسیای مرکزی نتیجه ابهام در ارائه تعریفی درست از آن و همنوایی هویت خواهی «جدیدی ها» با سیاست های پس از انقلاب بلشویکی در آسیای مرکزی بوده است.