بررسی رابطه حالات و مقامات عرفانی با شگردهای بلاغی

زبان عارف تنها دریچه ای است که از طریق آن می توان از فراسوی قرن ها به دنیای پیچیده ذهن و ضمیر او راه برد. همه تجربه های عرفا، خود را در شعر و نثر ایشان آینگی می کنند، هرچه تجربه های عرفانی عرفا از علم الیقین به سوی عین الیقین و حق الیقین پیچیده تر می شود، زبان بلاغی آنها نیز از تشبیه به سوی استعاره و نماد و تناقض، رمزگون می شود. ما در این نوشتار، با تبیین مبانی نظری مقامات هفت گانه و حالات ده گانه عرفانی از کتب صوفیه و برشمردن عوامل موثر در کیفیت گفتار عارف، یعنی «حالت صحو یا سکر»، «نوع حال و مقام عارف»، «گوینده و مخاطب»، «قصد عارف برای تعلیم یا تجربی بودن آن» و «ساختار طبیعی زبان» به دسته بندی بلاغی دیگری از گزاره های عرفانی دست زده ایم. به طورکلی در مواردی قصد عارف تعلیم است و لذا بیانش «تشبیه و تمثیل محور» و برخی احوال عاشق و معشوق، شهودمحور و به تبع آن، بیان «استعاره محور» است؛ در مواردی مقامات و اطوار متقابل عاشق و معشوق، رفتارمحور و به تبع آن، بیان «کنایه محور» می شود و در برخی حالات و مقامات، کلام حاصل بی خویشی و فناست و لذا «تناقض گونه و رمزمحور» است.