بررسی آماری وضعیت و زمینه های فعالیت علمای علوم دینی در ایران عصر سلجوقی

یکی از تحولات تاریخی ایران عصر سلجوقی برتری یافتن موقعیت قشر اجتماعی موسوم به فقها و اهل شریعت اهل سنت در عرصه های آموزشی و اجتماعی و فرهنگی بود. با این که در مورد این پدیده در شکل گزاره های تاریخی کیفی تحقیقات قابل توجهی صورت گرفته و دیدگاه های مختلفی مطرح شده است، اما ابعاد و مصادیق تاریخی چنین امری به صورت دقیق مورد پژوهش قرار نگرفته است. در این نوشته تلاش شده است که بر اساس یافته ها و روش تحلیل آماری، موقعیت علمای دینی شناخته شده ایران عصر سلجوقی بر اساس فعالیت آنها در سه زمینه، یعنی فعالیت علمی، مذهب و حوزه های جغرافیایی، نشان داده شود. مبنای کار منابع تاریخی مهم چون الکامل ابن اثیر، المنتظم ابن جوزی، وفیات الاعیان ابن خلکان ، سیاق تاریخ نیشابور عبدالغافر فارسی و الانساب سمعانی بوده است. بر اساس یافته های پژوهش، عراق عرب و خراسان پررونق ترین مراکز حضور و فعالیت علمای دینی در دوره سلجوقی بوده اند و عراق عجم در رتبه سوم قرار داشته است. همچنین از میان علمای دینی شناخته شده، در حدود 80 درصد آنها شافعی مذهب بوده اند. از حیث فعالیت فکری و آموزشی هم در حدود 70 درصد علمای دینی شناخته شده در علم حدیث فعالیت داشته اند. پیشینه تاریخی، مرکزیت سیاسی خراسان و عراقین عرب و عجم در دوره سلجوقی، تاسیس مدارس نظامیه در شهرهای مهم خراسان و عراق و حمایت های حکومت سلجوقی از مذهب شافعی و علوم نقلی اهل سنت در به وجود آمدن وضع مذکور تاثیر بسیار زیاد داشته است.