نشریه جستارهایی در فقه پزشکی
پیاپی 7 (پاییز و زمستان 1400)

آموزه های متون دینی راهکارهای شناختی و رفتاری مناسبی برای تامین بهداشت روانی انسان ارایه نموده است که می تواند به عنوان شاهدی بر اصالت و حقیقت آموزه های وحیانی اسلام در ایام کرونا تاثیر شگفت آوری بر زندگی انسان ها داشته باشد.نوشته حاضر به صورت توصیفی تحلیلی و با روش کتابخانه ای به نمونه هایی از راهکارهای شناختی و رفتاری که در متون دینی به عنوان دستورالعمل زندگی بشر برای تامین بهداشت و سلامت روانی آمده است اشاره می کند.یافته های این نوشتار حاکی از آن است که آموزه های دینی اسلام با تغییر و اصلاح شناخت و تفکر بشر از جهان بینی بشری به جهان بینی الهی، بر نگرش انسان به مسایل زندگی تاثیر می گذارد؛ که ایمان و توکل به خدا، رضا، مثبت اندیشی، امیدواری به زندگی، عزت نفس، کنترل اضطراب و... از نتایج آن می باشد که در نهایت به سلامت و بهداشت روانی افراد در ایام کرونا منتهی شود. همچنین اصلاح و هدایت تفکر بشری به سمت جهان بینی الهی باعث اصلاح رفتار افراد می گردد که این رفتارهای صحیح در روابط اجتماعی و اقتصادی می تواند بهداشت و سلامت روانی افراد را  در ایام کرونا تامین کرده و به سازگاری اجتماعی بیانجامد.

مسیولیت کیفری مرتکب در جنایات عمدی مانند (قصاص) ناشی از سرایت جنایت، گاهی در اثر یک صدمه است که این، یا ناشی از عدم درمان از سوی جانی است؛ یا از سوی مجنی علیه؛ یا  از ناحیه پزشک، یا کادر درمانی. چنانچه جانی از درمان مصدوم خودداری کند؛ اعم از این که عمدی باشد یا کوتاهی کند؛ در هرحال وی ضامن است. ولی اگر مجنی علیه از درمان امتناع ورزد؛ برخی فقها قایل به ضمان جانی است. اما بر اساس دیدگاه مورد قبول جانی جز در برابر صدمه اولیه مسیولیت دیگری ندارد. اما اگر مجنی علیه اراده درمان نماید، پزشک از درمان امتناع ورزد؛ اکثر فقها، مرتکب را ضامن دانسته اند؛ اما عده ای دیگری از فقها، وعلمای احناف، قانون مجازات اسلامی ایران، مصوب 1392پزشک را نیز مسیول دانسته اند. با لحاظ این نکته که بین جنایت اولیه و نتیجه آن بیش از یک سال فاصله نیفتاده باشد. اما اگر عوامل درونی و یا بیرونی در تحقق سرایت، و مرگ مصدوم نقش داشته باشند؛ در این مورد ملاک ضمان، صحت استناد جنایت به جانی است. در صورتی که سرایت ناشی از چند صدمه باشد: مشهور فقها در سرایت جنایت از عضو به نفس با یک ضربه، قایل به تداخل شده تنها به قصاص یا دیه نفس بسنده کرده اند؛ اما در ضربات متعدد در صورت متوالی بودن آنها بین فقها اختلاف است. ولی در ضربات متفرق حکم به تعدد مجازات نموده اند.

مسایل نو پیدای پزشکی که فقه را دچار چالش تازه ای کرده است از جمله مواردی است که قواعد فقهیه به ویژه قاعده لاحرج در آنها حرف اول را می زند. بنابراین با توجه به اینکه احکام پزشکی به عنوان یکی از مهمترین نیازهای بشر امروز و با توجه به گستردگی محدوده اثر گذاری و انسانهای مبتلا به آن باید روشن شود جای تحقیق و پژوهش در این زمینه بسیار وجود دارد. این مقاله به دنبال بررسی و تطبیق قاعده لاحرج با موضوع آتانازی یا مرگ آسان است که از اهمیت ویژه و بی بدیلی در فقه پزشکی برخوردار می باشد. این مقاله مشتمل است بر مفاهیم و کلیات مرتبط به موضوع و تعاریف و توضیحاتی درخصوص آتانازی یا مرگ آسان و در پنج گفتار بطور تفصیل بحث کرده است که در گفتار اول ، دوم و سوم در خصوص مرگ آسان یا آتانازی ، تعاریف و اجزاء و اقسام آن و در ادامه به بحث حکم تکلیفی آتانازی در فقه اسلامی از منظر امامیه پرداخته است و در گفتار چهارم و پنجم به بحث حکم تکلیفی حفظ نفس و سقوط قصاص و رضایت مجنی علیه که بسیار مرتبط به بحث و تطبیق قاعده بر آن است پرداخته و در آخر نیز با جمع بندی آراء فقهاء به این نتیجه رسیده است که به دلایل چند گانه لاحرج موجب رفع حکم و قصاص و دیه در آتانازی نمی شود .

نوشتار پیش رو به بررسی آتانازی یعنی قتل از روی ترحم می پردازد.آتانازی به معنای اقدام به کشتن،اجازه مرگ یا مساعدت به مرگ شخصی که مبتلا به بیماری غیر قابل درمان است، آمده است.آتانازی که ریشه در زبان یونانی دارد مرکب است از دو کلمه یونانی (eu) به معنای خوب و (thenatos) به معنای مرگ در نتیجه به معنای مرگ خوب و آسان می باشد.درزبان فارسی برای این عنوان تعابیر مرگ راحت مرگ آسان، بیمارکشی با ترحم ، قتل از روی ترحم یعنی قتل ترحم آمیز بیان شده است. آتانازی دونوع است که عبارتند از؛آتانازی فعال و غیرفعال؛ انجام اقداماتی مانند تزریق آمپول مهلک کلرید پتاسیم وغیره به فرد بیمار تا او جان خود را ازدست دهد، آتانازی فعال گفته می شود و آتانازی غیر فعال به معنای قطع مراحل دارو،درمان وعمل جراحی وغیره فرد بیمار است تا او به طور طبیعی جان خود را ازدست دهد. همچنین دونوع دیگر از انواع آتانازی، آتانازی داوطلبانه (اختیاری) غیرداوطلبانه (غیراختیاری) و اجباری اند. اینکه ازنظر اخلاقی آتانازی اختیاری درست است یانه؟ دودیدگاه وجود دارد وهرگروه ادله خاص خود را بیان کرده اند که ادله آنان و نیز جواز وعدم جواز آتانازی غیرفعال از نگاه فقه امامیه در نوشتار حاضر مورد بررسی قرار می گیرد. این مقاله به شیوه توصیفی - تحلیلی و به روش کتابخانه ای صورت گرفته است و یافته ها حاکی از آن است که از نظر فقهای معاصر امامیه وصل دستگاه های احیاء و تنفس مصنوعی به فرد مبتلا به مرگ مغزی لازم نیست و آتانازی غیر فعال مانعی ندارد.

این که درمان بوسیله محرمات برای بیماران جایز است یا نه؟ دیدگاه های متفاوتی بیان شده است. طبق نظر مشهور فقهای امامیه درمان به وسیله محرمات حرام می باشد چرا که طبق روایات صحیحه، در حرام شفا نیست. وقتی شفایی در حرام نباشد بیمار اصلا به حرام مضطر نمی شود تا بخواهیم به قایده اضطرار تمسک کنیم. اولین کسی که با این دیدگاه مخالفت کرد ابن براج بوده و بعد از آن علامه حلی و فقهای دیگر و در حال حاضر خیلی از فقهای معاصر هم با نظر ابن براج موافق هستند. آنها بر این نظراند که اگر شفا منحصر به حرام باشد و در صورتی که مندوحه ای در کار نباشد از باب ضرورت می توان آن حرام را مرتکب شد. فقهای اهل سنت نیز مانند فقهای امامیه در این مسیله اختلاف نظر دارند. مشهور فقهای آنها مداوا کردن به وسیله محرمات را حرام می دانند و دلیل آنها هم روایات متعددی است که محرمات را فاقد شفا دانسته اند .و گروهی از آنان می گویند اگر درمانی غیر از محرمات نباشد می توان به وسیله حرام، خود را درمان کرد و دلیلشان هم آیه اضطرار و حدیث لا ضرر است.

مفهوم بکارت از نگاه لغت و عرف مفهوم خاص و به معنای داشتن پرده بکارت دختری است اما در مفهوم اصطلاحی فقهی آن؛ اگرچه از نگاه بعضی به همین معنی گرفته شده است لکن بیشتر فقهای مذاهب اسلامی معیار و ملاک های دیگری را برای بکارت مطرح نموده احکام بکارت را بر آن متفرع دانسته اند. در این نوشتار بعد از تبین مفهوم باکره و ثیب از نظر لغوی، به ملاک های فقهی آن از نگاه مذاهب اسلامی پرداخته شده است و به سه ملاک (زایل نشدن بکارت از راه آمیزش مطلقا، از راه مشروع و عدم آمیزش مشروع) از ملاکهای متعددی که فقهای اهل بیت مطرح کرده مورد توجه است که دو ملاک (زایل نشدن پرده از راه آمیزش مطلقا و از راه مشروع) در مذاهب اربعه اهل سنت نیز مورد قبول اند در نهایت به ملاک عدم آمیزش مشروع ترجیج داده شده است. و در پایان به احکام متفرع بر بکارت از نگاه مذاهب اسلامی پرداخته؛ که قبل از ازدواج مورد نظر اند؛ در اذن، از بین نظرات گوناگون ولایت تشریکی بین دختر و ولی پذیرفته سکوت باکره را در بالاتفاق در اذن کافی دانسته است و در ازاله دخولی زانی را علاوه بر مجازات حدی ضامن مهر المثل و ارش بکارت و در صورت رضایت زن علاوه حد بر زن، مهر را نیز ساقط و در ازاله غیر دخولی علاوه بر تعزیر، جانی را ضامن ارش بکارت دانسته شده و نیز در این باره به آراء مذاهب اربعه پرداخته شده است.