نشریه گنجینه دارالفنون
پیاپی 7 (پاییز 1398)

استاد محمود حکیمی نویسنده، پژوهشگر و معلم پیشکسوت و پرکار و پرتلاش آموزش و پرورش است که بیش از نیم قرن با آموزش و نوشتن 135 عنوان قصه های مذهبی، دینی و انقلابی، به تربیت نوجوانان این مرز و بوم در سال های قبل و بعد از انقلاب اسلامی پرداخته است. وی مدتی کوتاه نیز مولف کتابهای درسی بود. مصاحبه ای با ایشان داشتیم که متن آن به شرح زیر تقدیم خوانندگان محترم می شود.

دارالفنون از زمان تاسیس (1231ش) تاکنون تغییرات و دوره های متفاوتی را داشته است. ابتدا به عنوان اولین مرکز آموزش عالی و بعدها به عنوان دبیرستان، به آموزش و تربیت آینده سازان این کشور پرداخته است و در هر مرحله ای اثرات ارزشمندی در تاریخ تعلیم و تربیت دارد. بررسی این تحولات و دانش آموختگان آن یکی از مباحث جالب و موثر است که در این مقاله قصد داریم به آن بپردازیم.

با گذر زمان اندیشه های جدید از شهرهای بزرگ پا فراتر نهادند و به شهرهایی چون زنجان رسیدند. و با شروع فعالیت مدرسه های رسمی در زنجان تحولات عمده ای در فرهنگ عمومی و تعلیم و تربیت مردم و فرزندان این شهر به وجود آمد. پژوهش حاضر با استفاده از روش کتابخانه ای و بررسی اسناد و مدارک و مصاحبه های هدایت شده با پیشگامان و پیشروان آموزش و پرورش، به جمع آوری اطلاعات پرداخته است. و هدف آن این مقاله، دستیابی به اطلاع از چگونگی تاسیس اولین مدرسه های رسمی زنجان در یک صد سال اخیر است.نتایج بررسی ها و مطالعات نشان می دهند که اولین مدرسه رسمی در شهر زنجان، در دوره قاجاریه همزمان با تحولات مشروطه خواهی در ایران در سال 1279ه . ش، با همت حاکم، و روشنفکران زنجان، و با همکاری «انجمن معارف» و با اعزام یک معلم تهرانی به نام محمدعلی فرهوشی، از نوع دبستان ملی و به نام «همایون» یا «همایونی،» در بخشی از ارگ حکومتی زنجان تاسیس گردید. پس از طی فراز و نشیب های فراوان و با تاسیس مدرسه های دولتی نمره یک (1297ه . ش) و نمره دو (1298ه . ش،) فعالیت مدرسه های رسمی در زنجان تثبیت گردید. اولین دبیرستان زنجان از نوع پسرانه ملی به نام «توفیق» در سال 1299ه.ش و اولین دبیرستان ملی دخترانه زنجان پس از ورود اولین معلم زن به زنجان (عالیه سنجیده) به نام «دبیرستان بنات» در سال 1311ه . ش تاسیس شد.به دنبال تاسیس مدرسه های اولیه در زنجان، آوازه این مدرسه ها به سایر شهرهای اطراف آن نیز رسید و با همت پیشگامان و پیشروان فرهنگی، مدرسه هایی از نوع ملی و دولتی در کلیه همه شهرها و روستاهای پرجمعیت زنجان دایر شدند

تاریخ پژوهی واز آن جمله تاریخ تربیت و تاریخ آموزی، که موضوع این نوشته است، در مقایسه با دیگر رشته های علوم انسانی در جهان به ویژه در کشور ما، چندان مورد توجه قرار نگرفته است. مقایسه منابع موجود در رشته هایی چون روانشناسی و شاخه های آن با منابع موجود در باره پژوهش های تاریخی به ویژه تاریخ آموزش و پرورش، گواهی روشن بر این سخن است. در این نوشته می کوشیم به منظور بررسی وضعیت کنونی تاریخ آموزش و پرورش و چگونگی آموزش یکی از موضوع های این رشته، یعنی آموزش تاریخ در مدارس معاصر ایران، نخست مفهوم تاریخ را از دیدگاه های متفاوت بررسی کنیم سپس با توجه به نسبت تاریخ به معنی عام با تاریخ آموزش وپرورش وضعیت آموزش تاریخ در مدارس کشور بپردازیم. و در پایان پیشنهادهایی برای کاهش یا رفع کاستی ها مطرح کنیم. بی گمان پرداختن به این موضوع به صورت بایسته و شایسته نیاز به بررسی های گسترده و مداوم دارد، پس تنها به جستارهایی از این موضوع ها بسنده می کنیم. می کوشیم نخست مفهوم تاریخ واهمیت آن را، هر چند مختصر، از دیدگاه تاریخ پژوهان و تاریخ شناسان توضیح دهیم، چرا که لازم است برای درک بهتر تاریخ در درجه نخست با مفهوم و اهمیت آن آشنا شویم سپس به جنبه های دیگر تاریخ از جمله نحوه تدریس و مسایل آن بپردازیم. به نظر نگارنده یکی از کاستی های تاریخ پژوهی و تاریخ آموزی در کشور ما برداشت تاریخ نگاران و معلمان و استادان تاریخ از مفهوم تاریخ است. تاریخ چیست؟ آیا تاریخ شرح حال کشورگشایان یا فرمان فرمایان است؟ یا داستان هایی است که برای لذت و سرگرمی خوانندگان تاریخ تهیه شده است؟... اگر اینها نیست، پس تاریخ چیست؟

تحولاتی که در اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران عصر قاجار رخ داد، نیاز به مدرسه به عنوان مطالبه بخشی از عناصر فرادست جامعه مطرح شد. به طوری که با تاسیس «انجمن معارف» در یک دهه قبل از انقلاب مشروطه (1326 1324ه . ق) توجه به علوم جدید و لزوم گسترش مدارس نوین وجهه همت اعضای این انجمن قرار گرفت؛ نخبگان حامی این جریان به سرعت فعالیت ها و برنامه های خود را متمرکز کرده و در قالب تاسیس ده ها مدرسه، انتشار نشریه، تاسیس کتابخانه و... اقدام به سیاست گذاری فرهنگی در قالب این موسسات جهت مقبولیت و مشروعیت بخشی به نظام نوین آموزشی برآمدند. این نهاد به تدریج علی رغم تغییر عنوان نظیر شورای معارف، مجلس شورای معارف، شورای عالی معارف و... در سال های بعد از مشروطه به فعالیت خود ادامه داد. تا اینکه با تصویب دو قانون مهم «قانون اداری وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه» در 28 شعبان 1328برابر 12شهریور 1289و همچنین «قانون اساسی معارف» در 10ذیقعده 1329برابر 9آبان 1290در مجلس دوم شورای ملی، فعالیت هایی از این نوع از جایگاه و ساختار حقوقی بهره مند شد. در این مقاله ضمن بررسی تکاپوهای قانونی جهت مشروعیت بخشی به فعالیت های یکی از مهمترین ارگان حقوقی آموزش و پرورش یعنی شورای عالی معارف/ فرهنگ/ آموزش و پرورش به اختصار اسامی تعدادی از رجال معارف پرور که نقش تعیین کننده ای در تدوین مصوبات شورا داشتند، ارایه می گردد. ضمن اینکه برای تبیین جایگاه حقوقی شورای عالی معارف/ فرهنگ/ آموزش و پرورش دو مجموعه مهم از قوانین مصوب مرتبط با این شورا در قبل و بعد از انقلاب اسلامی تقدیم می گردد.

نقش سازنده عمل و تجربه در پیشرفت روزافزون دانش بشری، ضرورت مستندسازی تجربه های کارآمد و تاثیرگذار را دو چندان کرده است. در این راستا، «شرکت انتشارات افست» به عنوان یک مرکز فرهنگی، با همکاری «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی»، بر آن شده است که با چاپ و ارایه مجموعه کتاب هایی دربرگیرنده سه بخش زندگینامه شخصی، تجربه ها و آثار چهره های برجسته عرصه های علم و عمل که در قید حیات هستند و می توانند به معرفی آرا و نظرات خود بپردازند، مجموعه ای را به نام «اندیشه ورزان» در اختیار علاقه مندان پیگیر مسایل آموزشی و تربیتی قرار دهد. دلیل این نامگذاری نیز، تاکید چهره های مذکور بر هر دو وجه اندیشه و عمل بوده است. لذا به بهانه رونمایی از این کتاب ها به عنوان اسنادی از تاریخ شفاهی آموزش و پرورش به معرفی آن ها پرداخته ایم.با این امید که این کار (چاپ و نشر مجموعه اندیشه ورزان،) دریچه آگاهی را به روی کسانی که قدم در راه دانش و تجربه علمی می گذارند، باز کند و گامی هر چند کوچک در مسیر مستندسازی تجربه ها باشد، به معرفی شش جلد کتاب منتشر شده مجموعه اندیشه ورزان می پردازیم.