نشریه باستان شناسی ایران
سال سیزدهم شماره 1 (پیاپی 24، بهار و تابستان 1402)

ساختار زنده محله های تاریخی تحت تاثیر تعاملات پیچیده اجتماعی در بین ساکنین محله و روابط آنها با محله های پیرامون شکل گرفته اند. این روابط دارای سلسله مراتبی است که با تاثیر خود بر روی کالبد محله باعث به وجودآمدن مراکز خاصی در محله به عنوان مکان های شکل گیری تعاملات اجتماعی در اقشار مختلف جامعه از لحاظ سیاسی (میدان های مطرح شهر)، اقتصادی (چهارسو بازارها)، مذهبی (مساجد اعظم)، آموزشی (مدارس علمیه) و حتی موارد حل اختلافات (دیوان خانه و وکالت خانه) شده بود. این مراکز در سه مقیاس کلان و در سطح شهر تا مقیاس میانی محله مثل مرکز محله ها و مقیاس خرد گذرها و خانه ها ایجاد شده بودند. این طبقه بندی وسیع نشان از کهن الگوهای نهفته در بافت های تاریخی در تعاملات اجتماعی و پویایی اجتماعی دارد. براین اساس این پژوهش در پی پاسخ به این سوال است که «ساختارهای کالبدی متقارن با تعاملات اجتماعی در مقیاس محله حکیم و گذرها و خانه های تاریخی برجای مانده آن در دوران قاجار کدام اند؟». تحلیل های انجام شده بر اساس رویکرد کیفی و پارادایم تفسیری - تاریخی بر روی بافت تاریخی محله حکیم نشان دهنده وجود ساختارهای کالبدی شاخص تعاملات اجتماعی در مقیاس های متفاوت در سطح محله و فرا محله ای است. در مقیاس خرد (دیوان خانه و وکالت خانه)، در مقیاس میانی (گذرهای اصلی)، در مقیاس محلی (مساجد، تکیه ها، مدارس، بازار و بازارچه) و در مقیاس فرا محله ای (مساجد بزرگ شهر و میدان ها اصلی شهر) این ساختارهای تعاملات اجتماعی قابل مشاهده هستند.

در میان آثار به جامانده از ادوار پیشین، مهرها و اثر مهرها نقش مهمی در شناسایی ویژگی های تمدن کهن دارند و حاوی اطلاعات ارزشمندی از جنبه های گوناگون هستند. این آثار در هر تمدنی ویژگی هایی دارند که گاهی خاص هنرمندان همان منطقه و گاه تحت تاثیر ملل و تمدن های هم جوار شکل گرفته است. تنوع مهرها و اثر مهرها در هر دوره نشانه پیشرفت فرهنگ و تمدن آن دوران است. در این پژوهش برآن هستیم که به بررسی نقوش و بن‍‍‍‍مایه های به کار رفته در مهرهای تمدن هخامنشی پردازیم و در گام بعدی این نقوش را با نقوش مهرهای تمدن ایلام و میان رودان مقایسه کنیم. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تطبیقی- تحلیلی و به شیوه ی کتابخانه ای و بر اساس بررسی اطلاعات از 14 مهر تمدن هخامنشی و 10 مهر و اثر مهر تمدن های ایلام و میان رودان گردآوری شده است و به بررسی این سوال می پردازد که نقوش و بن مایه های به کار رفته در مهرهای تمدن هخامنشی چه ویژگی هایی دارند و چه نقوش مشترکی بر روی مهرهای سه تمدن هخامنشی، میان رودان و ایلام وجود دارد؟ نتایج حاکی از آن است که بسیاری از بن مایه های به کار رفته در مهرها و اثر مهرها از تفکر، باورها و اعتقادات مردمان عصر باستان سرچشمه گرفته است و برخی از آن هاریشه طولانی در طبیعت و حقیقت دارند و با زندگی روزمره در ارتباط هستند.

بررسی متون مذهبی نشان دهنده روایات و اساطیری است که نقش پر رنگی در شکل گیری فرهنگ تصویری جوامع دارند؛ که به شکل نماد در آثار هنری به نمایش گذاشته شده و منجر به انتقال پیام از طریق تصویر گردیده است. بدینگونه بررسی تصاویر نمادین در آثار هنری منجربه شناخت ایدیولوژی حاکم بر جوامع میشود. یکی از تصاویر نمادین در هنر ایران باستان استفاده از  نقشمایه های گیاهی است. هدف این پژوهش شناسایی، بازخوانی و تفسیر نگاره های گیاهی جهت شناسایی جایگاه آنها در باورهای مذهبی، اساطیری و تداوم و پیوستگی آنان در دوران ایران باستان است. این پژوهش کیفی با رویکرد توصیفی- تحلیلی و روش کتابخانه ای - میدانی انجام شده است. جامعه آماری مورد مطالعه شامل هشتاد مهر هخامنشی، دویست و پنجاه سکه  اشکانی و ششصد و نود سکه ساسانی است که با تاکید بر نقوش گیاهی مورد بررسی قرار گرفته اند. نتایج نشان میدهد بین نگاره های گیاهی بکار رفته در مهرها و مسکوکات ایران باستان با باورهای مذهبی و اسطوره های ایرانی پیوستگی قابل ملاحظه ای مشاهده میشود. نگاره های "نخل، رزت، زنبق، انار، بلوط و انگور " از نقوش پرتکرار هستند که در متون مذهبی زرتشتی به آنها پرداخته شده که نشان میدهد این نقوش از دیرباز مقدس بوده و در هنر کاربرد مذهبی داشته اند.

قلعه قره قیه در ارتفاعات تپه ماهوری حاشیه جنوبی کریدور زنجان و جنوب شرقی شهر زنجان واقع است و دید کاملی بر آن دارد. این کریدور در دوره پیشا تاریخی و تاریخی مسیر اصلی ارتباطات شمال غرب با نواحی مرکزی و شرق ایران و بالعکس بوده است. وجود قلعه های متعدد در ارتفاعات حاشیه این کریدور نشان دهنده اهمیت آن در ارتباطات تجاری و فرهنگی در این دوره است. این قلعه که از مصالح بوم آورد ساخته شده، در دوره میانی و متاخر اشکانی با قلاع دیگر بصورت شبکه ای پیوسته و منسجم در ارتفاعات مشرف بر گذرگاه ایجاد شده اند. علاوه بر تامین امنیت تجارت و بازرگانی، در مواقع لزوم به عنوان سدی در برابر هجوم به نواحی داخلی تر عمل می کرده اند. به گمان با توجه به اوضاع سیاسی و نظامی این منطقه و مناطق همجوار در  نیمه دوم دوره میانی و متاخر اشکانی این قلاع جنبه استراتژی داشته و در یک زمان و هماهنگ با هم  برای مقابله با تهدیدات فوری و احتمالی بنا شده اند که در معماری و شیوه ساخت این قلاع که با مصالح بوم آورد و در دسترس ساخته شده اند، بازتاب یافته است. در کنار آثار معماری اندکی که از پی های لاشه سنگی و گلی قلعه باقی مانده، تعدادی سفال نیز جمع آوری گردید. این سفال ها شامل سفال های جلینگی (کلینکی)، سفال های معمولی، سفال قرمز و لعابدار می باشند. بررسی و مطالعه این سفال ها از نظر فنی و شیوه ساخت قابل مقایسه با سفال های نواحی شمال شرق، شمال و نواحی مرکزی و همچنین نواحی غرب و شمال غرب هستند و بازتابی از شاخصه های سفال این مناطق هستند. این موضوع از آنجا ناشی می شود که این منطقه حلقه ارتباطی این نواحی با همدیگر بوده و این سنت های سفالی که در مناطق پیشگفته رواج داشته در این منطقه با هم تلاقی داشته و تاثیر متقابلی با هم داشته اند.

تپه های باستانی در حقیقت عناصر فرهنگی - اجتماعی، تاریخ، میراث فرهنگی و هویت گذشته نیاکان ما را نشان می دهد. لذا ثبت و بررسی تپه ها و محوطه های باستانی، می تواند در حفاظت از این آثار کمک شایانی کند. استان مازندران به دلیل شرایط مناسب اقلیمی و زیست محیطی از گذشته های دور محل اقامت گروه های انسانی بوده است. شهرستان چالوس که منطقه مورد بحث در این پژوهش می باشد، از شهرهای قدیمی استان مازندران است که در جلگه میانی سواحل دریای خزر واقع شده است. این شهر سابقه تاریخی فراوانی دارد و نام آن در گذشته های دور شالوس بوده است که در پیرامون آن دو شهر کوچک دیگر به نام کبیره و کچه نیز وجود داشته است. هدف از این پژوهش، معرفی و کشف محوطه های باستانی شهرستان چالوس، مطالعه سفال های مکشوفه از این محوطه ها و تعیین قدمت آن ها می باشد. در این تحقیق، با استفاده از بررسی میدانی و مشاهدات عینی به کشف محوطه های باستانی شهرستان چالوس و مطالعه سفال های مکشوفه از این محوطه ها پرداخته شده است. در پژوهش فوق، پنج محوطه باستانی شامل محوطه های خانه سر، کلمه، کمرلت، کوتاه کشک و قلعه سنگی مورد شناسایی قرار گرفتند و با استفاده از سفال های جمع آوری شده از سطح این محوطه ها، مورد مطالعه دقیق قرار گرفته و قدمت آن ها مشخص گردیده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که بیشتر محوطه های باستانی شهرستان چالوس در بخش مرزن آباد و کلاردشت واقع شده اند و بر اساس سفال های مکشوفه از آن ها، می توان گفت بیشتر محوطه های فوق مربوط به عصر آهن III و دوره های تاریخی به ویژه دوره اشکانی و ساسانی هستند.

پس از اخذ مجوز از پژوهشکده باستان شناسی، بیست قطعه سفال کلینکی به دو روش پیمایشی و در مواردی که طی بررسی سطحی، امکان یافت نمونه ای که شرایط لازم برای انجام آزمایشات را نداشت، از نمونه های جمع آوری شده در بانک سفال استان کردستان، استفاده شد. همچنین نمونه های خاک رس نیز، از روستای هشمیز استان کردستان، جهت آزمایش و تجزیه عنصری، با هدف به دست آوردن تکنولوژی تولید و شناسایی منشاء این نوع سفال جهت پاسخ به بوم آور بودن یا وارداتی بودن این نوع سفال شاخص استخراج شد. آزمایش های صورت گرفته شامل پراش اشعه ایکس (XRD)، آنالیز حرارتی افتراقی (DTA/TG) و طیف سنجی فلورسانس اشعه ایکس (XRF) بود. به استثنای یک نمونه، آنالیز های به دست آمده معرف یک گروه شیمیایی و کانی شناسی همجنس بودند. فاز های کانی شناسی مشاهده شده عبارت بودند از کوارتز، فلدسپات پتاسیم (میکرو کلین) و پلاژیوکلاز (آلبیت و اولیگوکلاز). از مطالعه ی آزمایش های XRD، دو نمونه خاک رس بومی این منطقه، حضور کوارتز، کایولینیت، میکا، فلدسپات و پلاژیوکلاز مشاهده شد. وجود پیک گرماگیر در آنالیز حرارتی افتراقی (DTA/TG​​) در نمونه ی شاهد و عدم وجود آن در منحنی نمونه سفال ها، نشان داد که دمای پخت سفال ها بالاتر از 550-600 درجه سانتی گراد بوده است؛ آزمایش پخت در دمای بین 400-1200 درجه سانتیگراد در محیط احیاء نشان داد که کانی میکا در دمای بیش از 900 درجه سانتی گراد ناپدید می گردد. از این رو، دمای پخت سفال ها باید بالاتر از 900 درجه سانتیگراد باشد. نزدیک بودن نتایج آزمایش های شیمیایی سفال ها و تجزیه ی عنصری خاک رس های برداشته شده از منطقه، نشان دهنده ی تولید بومی این نوع سفال است.

سایت های باستانی نتیجه فعالیت انسان یا فعل و انفعالات طبیعت در یک مکان خاص می باشند که می توان گفت شامل آثار ریز و درشتی است که در گذر زمان بقایای آن برای ما باستان شناسان باقیمانده است که براساس آن به تفسیر و تبیین انها بپردازیم. صنعت گردشگری و توریسم به عنوان عامل مهمی در جهت رشد است که مدام با تقاضای افراد جامعه رو به روست و همچنین بستری لازم و کارآمد جهت کارآفرینی محسوب می گردد. گسترش صنعت توریسم به ویژه گردشگری منظر، در ایران علاوه بر توسعه اقتصادی و فرهنگی در ایجاد همدلی بیشتر بین اقوام و فرهنگ های ایران در افزایش همگرایی بین اقشار مختلف کشور نقش چشمگیری دارد. موضوع منظر در مبحث مکان های انسانی قرار می گیرد. در سال های اخیر ارگان های متولی به توسعه کارآفرینی بیش از پیش توجه ویژه ای دارند و گسترش آن را راهکاریی جهت رونق اقتصادی قلمداد می کنند، در نیم قرن گذشته به دلایلی اعم از شغل و مشکلات عدیده شاهد مهاجرت بسیاری از مردمان روستاها و مناطقی با قابلیت های گردشگری، به شهرها گردیده است که توسعه صنعت گردشگری با ایجاد اشتغال و کمک به رفع بیکاری و توسعه ثروت می تواند در کنترل این پدیده کمک شایانی نماید. ضمن اینکه این موضوع باعث گسترش فرهنگ و آشنایی با گردشگری منظر و سایت ها و محوطه های باستانی و آثار تاریخی فرهنگی که  اهمیت بسزایی دارد گردیده و بستر فرهنگی مناسبی برای حفاظت و صیانت از آنها فراهم آورده است. با این هدف سوال اساسی و مهم پژوهش می تواند این باشد سایت های باستانی تا چه حد می توانند در حوزه کارآفرینی و گردشگری منظر موثر باشد؟ در خلال این پژوهش ضمن بیان عوامل شناخته شده در حوزه کارآفرینی گردشگری منظر به چون و چرایی، پدید آمدن مظاهر فرهنگ، تمدن و منظر که علاوه بر انتقال یافته هایی که به ارتقای بینش گردشگران ختم می شود پرداخته خواهد شد.

اساطیر در دوران باستان از اهمیت ویژه‎ای برخوردار بودند.زیرا اسطوره، به دین و فرهنگ و ادبیات ملی هر قومی هویت می‎بخشد. ایزد بانو و الهه‎ ها در باورها و اعتقادات مردم باستان اهمیت والایی داشتند. بیشتر این خدایان و ایزدان زن بودند و به آن‎ها ایزد بانو یا مادر خدا می‎گفتند .اعتقاد به قدرت باروری و تنازع بقا زنان، در نمادها و افسانه‎ ها تجلی یافته است. اما در دوره ‎های بعد مقام زن از مادر خدایی به همسر خدایی و مقامی بعد از ایزد مذکر قرار می‎گیرد و کم‎کم از صحنه ‎های اجتماعی به درون خانه‎ ها کشیده می‎شود. در این مقاله تلاش بر این است بر اساس منابع اوستایی و پهلوی و منابع فارسی و عربی و لاتین باروش تاریخی ،تطبیق و تحلیل ایزدبانوها بخصوص درفرهنگ اسطوره ی ایران ویونان موردبررسی قراربگیرد.یافته های پژوهش نشان می دهد که زن درفرهنگ اساطیری مردم کشورهای ایران و یونان مقام و منزلت والایی داشته است و به عنوان «مادر خدا» در بین مردم پرستش می‎شد وبر این باور، معابد و پرستشگاه ‎هایی را به خود اختصاص داد.