نشریه گنجینه دارالفنون
پیاپی 3-4 (پاییز و زمستان 1397)

استاد احمد صافی، از پیشکسوتان تعلیم و تربیت کشور و اولین دبیر کل «شورای عالی آموزش و پرورش» بعد از انقلاب اسلامی، و از صاحبنظران تعلیم و تربیت، به ویژه حوزه مشاوره آموزشی است. ایشان از تجربه ای بیش از نیم قرن در حوزه آموزش و پرورش و در عرصه های ستادی و برنامه ریزی آموزشی برخوردار است و به همین سبب با ایشان در این زمینه به گفت و گو نشستیم که حاصل آن را در ادامه می خوانید.

میرزاصمصام خان مصورالممالک یکی از معلمان و نقاشان ارزنده کشورمان در دوره های قاجار و پهلوی است که با وجود سال ها تدریس در مدرسه دارالفنون، و همچنین ترسیم تابلوها و نقاشی های ارزنده، به جز ذکر نامی، هیچ سخن دیگری از شرح احوال و آثارش در تذکره ها و کتاب های نقاشی به میان نیامده است.
نام و آوازه فعالیت ها و آثارش به حدی در هنر ایران نادیده انگاشته شده و به محاق تاریکی و فراموشی سپرده شده است که امروزه از یک سو به سختی می توان شرح احوالی از زندگانی و فعالیت هایش تهیه کرد و از سوی دیگر، تهیه فهرستی کامل از تابلوها و آثارش به دلیل همکاری کم موزه ها و فقدان مراکز هنری و پژوهشی منسجم، غیرممکن است. مضاف بر همکاری کم مراکز اسناد، یکسان پنداشتن وی با دیگر نقاش هم عصرش، یعنی میرزامهدی خان مصورالملک و جلوگیری از رویت و ثبت آثارش، و تخریب وحشتناک تابلوهایش در گنجینه های ملی ایران، به حدی بر این گمنامی صحه گذاشته است که امروزه به سختی می توان چهره وی را از گزند فراموشی نجات داد و به جامعه فرهنگی کشورمان معرفی کرد.مقاله ای که اینک از نظر می گذرد سعی دارد که با نگاهی تاریخی، توصیفی و تحلیلی و اندک مدارک موجود، به معرفی شرح احوال و آثار این نقاش ازیادرفته کشورمان بپردازد و در نهایت فهرستی از آثار و تابلوهایش را تا حد بضاعت به جامعه هنری و فرهنگی این مرزوبوم ارایه دهد.

دارالفنون که برای بوم یسازی فناوری (تکنولوژی) در کشور تاسیس شد، الگوگرفته از مدرسه های پلیتکنیک غربی بود و عمل گرایی، تجربه گرایی و مهارت آموزشی را رویکرد اصلی آموزش خود قرار داده بود. در این راستا، آزمایش و آزمایشگاه در درس های دارالفنون نقش مهمی ایفا می کرد. ازآنجاکه بررسی این موضوع میتواند تجربه های آموزشی ارزشمندی را در اختیار ما بگذارد، فصلنامه دارالفنون نگارش مقاله حاضر را به نویسنده آن سفارش داد. امید است مورد توجه و علاقه صاحب نظران قرار گیرد.

سالن کنفرانس «پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری،» روز چهارشنبه پانزدهم اسفندماه ،1397از صبح تا عصر، شاهد برگزاری نخستین همایش «از مدارس نوین تا دانشگاه در ایران» بود. این کنفرانس که در نوع خود اولین گام به شمار می رفت، به همت پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، برگزار شد و طی آن، جمعی از اندیشمندان، محققان و استادان برجسته دانشگاه نقطه نظرات و دیدگاه های خود را درباره ابعاد موضوع همایش ارایه دادند. در همایش، همچنین یک «پنل گفت و گو» با حضور سخنرانان، اندیشمندان و حاضران برگزار و طی آن، در قالب پرسش و پاسخ، نظرات و دیدگاه های مطرح شده تبیین و تشریح شد. با هم گزارش کامل این همایش را پی می گیریم.

«بررسی سیر تحولات نظام آموزشی و تاثیرات آموزشی و اجتماعی آنها» از جمله موضوع های مهمی است که جهت حرکت ما را در یک برهه تاریخی نشان می دهد و می تواند تجربه مهمی از منظر آموزشی و اجتماعی برای برنامه ریزان، سیاست گذاران و مدیران آموزشی برای برنامه های آینده و حال باشد. در شماره قبل بخش اول این مقاله ارایه شد. در این شماره قسمت دوم و پایانی آن را مطالعه می کنید.

در خلال سالهای 1315تا ،1335به منظور کاهش بی سوادی در کشور، دولت با توجه به امکانات موجود برنامه های سوادآموزی را به صورت محدودی در قالب ایجاد چند سازمان و برنامه منطقه ای و به یاری برخی از موسسه های بین المللی اجرا کرد. آمار به دست آمده از سرشماری عمومی کشور در سال 1335و نرخ بالای بی سوادی در کشور، زمینه ساز آن شد که در همین سال فرمان پیکار با بی سوادی صادر شود و اصل ششم قانون انقلاب به اصطلاح سفید (مصوب 1341)نیز به تشکیل سپاه دانش اختصاص یابد. در راستای همین اقدامات، در سال  1344«کمیته ملی پیکار جهانی با بی سوادی» در پی تعامل ایران با «یونسکو» در امر مبارزه با بی سوادی، با هدف بسیج همه نیروها و منابع انسانی و مالی کشور و هماهنگ کردن فعالیت های آنها در راه مبارزه با بی سوادی در ایران و اجرای هدف های مبارزه با بی سوادی تشکیل یافت. حال این برنامه ها و اقدامات با چه اهداف سیاسی و پنهانی صورت گرفته است تا حدودی در این مقاله بررسی خواهد شد.
بررسی و تحلیل پیش زمینه ها و روند تشکیل این کمیته و برنامه های ملی و همکاری های بین المللی آن در حوزه سوادآموزی مسیله اصلی این پژوهش است. از این رو، در مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی چگونگی تشکیل و برنامه های کمیته ملی پیکار با بی سوادی بررسی می شود. نتیجه حاصل از این پژوهش آن است که کارنامه کمیته ملی پیکار با بی سوادی مبین تلاش های دولت وقت برای پیشبرد برنامه های عمرانی در زمینه های اجتماعی و فرهنگی به منظور رسیدن به توسعه یافتگی و نیز تلاش حاکمیت برای ایجاد وحدت ملی و نمایش چهره ای ظاهرا مترقی از ایران معاصر به عنوان حکومتی پیشتاز در زمینه اجرای برنامه های فرهنگی و تحولات اجتماعی و فشارهای بین المللی در پیوند با نهادهای بین المللی به ویژه یونسکو و دیگر کشورهای جهان است.

«تحولات معارف و آموزش و پرورش ایران در سال های جنگ جهانی اول» عنوان سخنرانی نویسنده در پژوهشگاه فرهنگ و ارتباطات اسلامی است که متن آن در زیر ارایه می شود. متن مزبور برگرفته از کتابی با عنوان «انقلابات آموزشی و معارفی در ایران معاصر» است که نگارنده در دست تدوین دارد و به زودی در دسترس همگان قرار خواهد گرفت. امید است سخنرانی و همچنین کتاب مورد بحث، افق های جدیدی را در شناخت تحولات آموزش و پرورش در ایران و مآلا تحولات پایه ای و بنیادی توسعه فرهنگ ایران باز کند. این مقاله از یکی از سخنرانی های ایشان استخراج و توسط خودشان ویرایش و تایید شده است.

تاسیس دارالفنون علاوه بر تاثیر بر توسعه مراکز آموزش عالی و مهارتی در کشور بر توسعه مراکز آموزشی عمومی هم موثر بود و در اقصی نقاط کشور با الگو قرار دادن آن مراکز آموزش عمومی و متوسطه ایجاد شد. در این فصلنامه قرار است در هر شماره به تاریخچه و اثرات فرهنگی و آموزشی یکی از آن ها بپردازیم. در این شماره به مدرسه شوکتیه بیرجند که برگرفته از یک طرح پژوهشی است خواهیم پرداخت.

«قانون معارف» در سال 1290خورشیدی زمینه ای برای توسعه آموزش در همه ابعاد در کشور فراهم آورد و در پی آن، توسعه مدارس نیاز به معلمان آموزش دیده و حرفه ای را مطرح ساخت. به همین دلیل در سال ،1297اولین «مدرسه دارالمعلمین» در تهران تاسیس شد و شروع به کار کرد. بررسی نحوه تاسیس این مدرسه و سیر تحولات آن از جمله مباحثی است که می تواند چراغ راهی برای همه فرهنگیان و مدیران باشد. امسال یکصدمین سال تاسیس دارالمعلمین (تربیت معلم) است و بدین لحاظ، مقاله حاضر به سفارش مجله تالیف و ارایه شده است.

انتشار مجله برای دانش افزایی معلمان و ارایه مطالب خواندنی ویژه دانش آموزان همواره از دغدغه های مدیران و برنامه ریزان آموزش و پرورش بوده و انتشار مجلات پیک و سپس رشد نشانگر وجود و استمرار این نیاز است. آنچه در ذیل می آید خلاصه ای است از پژوهشی که درباره تاریخچه مجلات کمک آموزشی توسط همین نویسنده صورت گرفته است.

هدف از برگزاری این جلسه معرفی و نقد کتاب «نظام آموزشی و ساختن ایرانی مدرن» است که توسط آقایان دکتر محمدحسین بادامچی و دکتر عرفان مصلح در سال 1397ترجمه و در انتشارات حکمت سینا چاپ شده است. این معرفی در قالب نقد و بررسی و به شکل میزگرد صورت گرفته است. عزیزان شرکت کننده در این میزگرد عبارت بودند از: محمدحسین بادامچی، دکترای جامعه شناسی؛ مسعود کوهستانی نژاد، پژوهشگر رشته تاریخ تعلیم و تربیت؛ و محمدجواد اسماعیلی،فارغ التحصیل دکترای جامعه شناسی. مشروح گفت و گو های این نشست در ادامه ارایه شده است.این گفت و گو در تاریخ 97/9/12توسط آقایان اسماعیل باغستانی و غلامرضا حمیدزاده در دفتر مجله گنجینه دارالفنون انجام پذیرفته است.

کتاب نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن که توسط دیوید مناشری نوشته شده و آقایان محمدحسین بادامچی و عرفان مصلح به سفارش «شورای عالی انقلاب فرهنگی» ترجمه و منتشر کرده اند، گرچه به صورت تحلیلی و پژوهشی به تحولات آموزشی ایران می پردازد، اما عوامل و متغیرهای مهم تاثیرگذار بر توسعه کشور را در بعضی از موارد نادیده گرفته است. در میزگردی که به منظور نقد و بررسی این کتاب توسط فصلنامه گنجینهدارالفنون در تاریخ 97/9/13برگزار شد، دوستان به این نکات تا حدودی اشاره کردند. اما به نظرم آمد که می توان به صورت مبسوط تر و مفصل تری به این موارد پرداخت. لذا نوشته حاضر را آماده کردم و در اینجا تقدیم خوانندگان محترم می کنم.

کتاب نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن، ضمن داشتن نکات قوت بسیار در محتوا و ترجمه، اشکالاتی از نظر ویرایشی و گاهی فنی در ترجمه دارد که این موارد توسط همکار ارجمندمان، جناب آقای محمدمهدی موسی خان، مورد بررسی و توجه قرار گرفته است و در ادامه به استحضارخوانندگان محترم فصلنامه می رسد.

مرحوم استاد صادق صندوقی از پیشکسوتان عرصه تصویرگری کتاب های کودک و نوجوان و به ویژه کتاب های درسی است که همه کودکان و نوجوانان دهه های 1340تا 1370با آثار ایشان آشنا هستند. استاد صندوقی به دلیل علاقه به کودک و نوجوان، علاوه بر کارهای تصویرگری، آثار خلاقانه انگیزشی و هنری ویژه ای هم داشت و از جمله ابداع کننده کارت های آفرین در حوزه نظام آموزشی کشور است. ایشان که از کارشناسان خبره سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی بود، در 31مردادماه سال 1397زندگانی را بدرود گفت. به مناسبت گرامیداشت یاد آن بزرگوار، در این شماره پرونده ویژه ای برای مرور تصویرگری در کتاب های درسی ارایه کرده ایم. مطلع این پرونده، زندگانی خود نگاشت شادروان استاد صندوقی است. روحش شاد باد.

استاد غلامعلی مکتبی از پیشکسوتان رشته تصویرگری کتاب کودک و نوجوان است که به همراه تیمی از تصویرگران نخبه این رشته را در ایران بنیان گذاشتند. ایشان بیش از 150کتاب شعر و مجلات رشد کودک را تصویرگری و شاگردان زیادی تربیت کردند. به مناسبت یادبود و گرامیداشت استاد صندوقی، به گفت و گو با استاد مکتبی نشستیم و مروری کوتاه بر زندگانی و آثار استاد داشتیم. این گفت و گو توسط آقایان اسماعیل باغستانی و غلامرضا حمیدزاده انجام شده است.

فناوری های آموزشی ابزار مهمی هستند که به یادگیری بهتر و تعمیق و تسریع های درسی موضوعی است که در یادگیری کمک می کنند. تصاویر آموزشی و هنر تصویرگری در کتاب ایران با تشکیل مدرسه های جدید و تالیف محتواهای آموزشی در قالب کتاب های درسی شکل گرفت و با تلاش دلسوزان و بزرگانی در این عرصه کم کم به صورت جزیی تفکیک ناپذیر از کتاب های درسی و محتواهای آموزشی درآمد. بررسی سیر تاریخی شکل گیری این رشته در کشور و مستندشدن آن می تواند در توسعه و ترویج آن به ما کمک کند. در این شماره به مناسبت بزرگداشت مرحوم استاد صادق صندوقی مروری بر تاریخچه تصویرگری کتاب های درسی ابتدایی داشته ایم.