نشریه پژوهش های زبان شناسی تطبیقی
پیاپی 25 (بهار و تابستان 1402)

صبح سومین آدینه از مرداد 1402 خبری دردناک، جامعه زبان شناسی ایران را در ماتم فرو برد. خبری تلخ و آوارگونه! باورش دشوار بود که قلب مهربان استادی دانشور، خوش محضر و متبسم به خاموشی گراییده باشد! شخصیتی خلیق و معلمی صمیمی که در علاقه مندسازی جمع بسیاری از جامعه زبان شناسی امروز به این رشته نوپا نقش ارزنده ای داشت.  صحنه این نقش آفرینی سحرگونه به کلاس های درس «ساخت زبان فارسی» استاد در دوره کارشناسی مترجمی زبان انگلیسی در دانشکده ادبیات فارسی و زبان های خارجی دانشگاه علامه طباطبایی در خلال نیمه نخست دهه 1370 باز می گردد که علاوه بر دانشجویان رسمی، مستمعین آزاد زیادی داشت. این صحنه گردان مجرب در خلال جلسات هفتگی آن درس، چنان تصویر مجسم، جامع و زیبایی از زبان شناسی برای مخاطبین ترسیم می نمود که در خلال همان نیمسال، بسیاری از نخبگان کنکور آن روزگار که به آن دانشگاه راه یافته بودند، مجذوب کلام نافذ و سلوک طناز او شده و از آن پس با زبان شناسی زلفی گره می زدند و بعضا در کلاس های درس او و همکاران دانشورش در دوره کارشناسی ارشد زبان شناسی آن دانشگاه به عنوان مستمع آزاد حضور می یافتند و سپس با بهره گیری از راهنمایی هایش مسیر مطالعاتی کنکور تحصیلات تکمیلی زبان شناسی را پی می گرفتند. دوام آن سحر کلام تا آنجا بود که اغلب آن دانشجویان، مسیر پیش رو را پیوسته تا دریافت دانشنامه دکتری طی می کردند و از تجدید دیدار گاه و بی گاه استادشان روحیه می گرفتند. استاد نیز در دل شادمان و خرسند بود که جامعه نوپای زبان شناسی در حال گسترش است و با ادامه این روند، زبان شناسی خواهد توانست جایگاهی شایسته تر در میان رشته های دانشگاهی بیابد و از آینده روشن تری برخوردار شود.  کسانی که محضر گرم و مکتب پویای این استاد گرم سخن را درک کرده اند بر این نکته واقفند که ایشان از جمله استادانی بود که به رشته تحصیلی و شغلی خویش (زبان شناسی) عشقی زایدالوصف داشت. ضمنا به محیط دانشکده ادبیات و زبان های خارجی دانشگاه علامه طباطبایی نیز علاقه ویژه ای داشت؛ چون در اوایل دهه 1350 محل تحصیل ایشان در همان مدرسه عالی ترجمه (دانشکده مورد اشاره) بود. مهم تر اینکه او معلم زاده بود و شغل معلمی را قلبا دوست داشت. لذا به شایستگی از عهده تبیین روان و ساده برخی مفاهیم دشوار برای دانشجویانش برمی آمد و از این انتقال دانش لذت می برد. گاه با طنزی مایه گرفته از تخمینی تاریخی می گفت: «اگر شاه سلطان حسین، زمام دودمان صفوی را به باد نمی داد باز هم معلم دانشگاه بودم». این سه انگیزه سبب می شد که در کلاس درس با شوق و شعف، سرگرم تعامل علمی با دانشجویان شود و هم خود را به انتقال مطلوب مفاهیم بعضا انتزاعی دروس معنی شناسی و نشانه شناسی به مخاطبین مشتاق و مستمعین آزاد معطوف سازد. نقل مطلبی از مقدمه کتاب «فرهنگ توصیفی فلسفه زبان» خواننده را با دیدگاه استاد به معلمی در دانشگاه با زبان ساده خودش آشنا می سازد.  «معلم ها را می شود به دو گروه اصلی تقسیم کرد: یکی آن دسته که درسشان را تمام کرده اند و برای یک حقوق بخور و نمیر برای معلمی استخدام می شوند. گروه دوم، آنهایی اند که کاری جز معلمی بلد نیستند و بهشان حقوقی می دهند که به کارشان برسند. مسلما گروه اول به لحاظ اقتصادی موفق ترند. اینها معلمی را یک شغل به حساب می آورند که باید از آن درآمد کسب کرد. خیلی هم خوب است! بنابراین، اطلاعات اضافی فقط در حدی به دردشان می خورد که به «شغل شان» مربوط شود. مخاطب من اینها نیستند. برای این گروه، دنیا کاملا جدی است. سروقت به کلاس می روند؛ وظایف آموزشی شان را به نحو احسن انجام می دهند؛ سروقت کلاس را تمام می کنند؛ از همان روز اول فهرست مجله های عجیب و غریبی به نام «علمی- پژوهشی» را جلویشان می گذارند؛ فقط برای اینها مقاله می نویسند؛ همه چیز هم برایشان موجه است»! «اما برای گروه دوم دنیا فقط یک شوخی است. اینها کار دیگری جز معلمی بلد نیستند؛ حتی نمی دانند کی باید ترفیع بگیرند و هر چند سالی باید ارتقاء بگیرند. برای این گروه همه چیز (از جمله ارتباط علوم) مساله است و تا این مساله ها برایشان حل نشوند، نمی توانند راحت بخوابند. این گروه با هر موردی مشکل دارند و با این فرض به کلاس می روند که نمی شود در مورد هر مطلبی فقط نیم ساعت از شاگردشان جلوتر باشند».  «قدیم ترها راهنمایی یک پایان نامه فقط اجر مادی داشت حق الزحمه راهنمایی مان را می گرفتیم و اجر معنوی اش متعلق به شاگردمان بود. قدیم ترها حتی مقاله شاگردمان را می نوشتیم و می دادیم تا به اسم او چاپ شود. قدیم ترها وقتی معلم می شدیم، قرار بود کارمان معلمی باشد. قرارمان این نبود که روی کول شاگردمان بایستیم و دانشیار شویم و بعد به کمک کول چند شاگرد بعدی استاد شویم. قدیم ترها انگار وقتی از این امتیازها رها می شدیم می رفتیم و معلم می شدیم. قدیم ترها، تعریف آبرو خیلی دقیق بود و با آب حوض فرق می کرد». استاد از جمله زبان شناسانی بود که گرچه بخشی از تحصیلات اولیه خود را در اروپا گذرانده بود، روحیه ای کاملا شرقی داشت و به آداب دانشگاهی آن نیز نیک واقف بود و سعی می نمود آن را به دانشجویانش هم انتقال دهد. به عنوان نمونه برای استادان متقدم و پیشکسوت خویش احترام زیادی قایل بود و از ایشان به نیکی و با رعایت اصول ادب و بهره گیری به هنگام از ادوات تکریم یاد می کرد و از هر فرصتی برای نمایاندن این دقت نظر به دانشجویان خویش دریغ نمی ورزد تا با آموزش عملی، نکته ای را به همگان یادآور شود که هیچ گاه بر گذشته خویش پشت نکنیم و در عمل، وام دار کسانی باشیم که در مراحل پیشرفتمان، سهمی داشته اند. ایشان تصویر استاد راهنمای دوره های تحصیلات تکمیلی خویش (استاد فقید دکتر علی محمد حق شناس) را در اتاقش در معرض دید دانشجویانش قرار داده بود تا به ایشان بفهماند که همواره به استادش مدیون و دلبسته است.  استاد با وجود مشغله های آموزشی، پژوهشی و اداری و بعضا لزوم شرکت در جلسات ادواری مختلف، در مدیریت انجمن زبان شناسی ایران و نیز برپایی گردهمایی های سالانه آن کوشا بود و به علاوه موفق به ارایه آثار ارزنده ای در قالب مقالات داخلی و تالیف و ترجمه ده ها جلد کتاب دانشگاهی مرجع گردید که برخی، خلا مطالعاتی را از زبان شناسی ایران مرتفع نمود و بعضا در ارزیابی های ملی خوش درخشیدند. از میان آنها «از زبان شناسی به ادبیات»، «معنی شناسی کاربردی» و «دنیای سوفی» نامدارتر شدند. وی به اهمیت نقش سرمایه های انسانی در مسیر اعتلای علمی زبان شناسی باوری قلبی داشت و همواره بر این جمله تاکید می ورزید که دانشجویان امروز، کنجکاو و هوشمند ند و با حسن اعتماد به آنان می توان به کاستن از خلاهای پژوهشی موجود امیدوار بود. لذا به ارتقای مرزهای دانش بومی در حوزه های تخصصی با بهره گیری از توان دانش آموختگان جوان این رشته، خوش بین بود و به سهم خود تلاش خویش را در رفع برخی خلاهای زبان شناسی در ایران و تشویق دانشجویان و همکاران منتخب در همراهی سازنده با این مسیر مصروف می داشت. برای نمونه حدود یک دهه پیش با همراهی «انتشارات علمی» زمینه نشر سلسله کتاب های ارزنده ای را در مباحث مختلف زبان شناسی از جمله چند واژه نامه توصیفی مفید و کارآمد فراهم نمود.  شیوه تدریس استاد کمتر مبتنی بر کتاب درسی خاصی بود و در باب موضوع درس، مطالب مرتبطی را با بهره گیری از تخته سیاه به دانشجویان در خلال جسات هفتگی با آرامش و اغلب توام با طنزی ظریف و خطی خوش ارایه می نمود. آغاز و پایان کلاس درس ایشان نیز چندان تابع روال ثابتی نبود ولی سعی می نمود از فرصت کلاس برای پیشبرد مطالب درسی بهره کافی برد. زبان فارسی را چون موم در دستان خود می انگاشت و لذا در ارایه مطالب درسی و سخنرانی های علمی، موفق ظاهر می شد. رعایت احترام متقابل استاد و دانشجو از دیگر ویژگی های مکتب درس ایشان بود و در عین اعطای آزادی عمل به دانشجویان، حریم و حرمت کلاس نیز محفوظ می ماند. در حین تدریس اغلب از طرح خاطره ای شیرین یا نکته ای لطیف به مناسبت حال و مقال، دریغ نمی ورزد تا فضای کلاس قدری تلطیف شده و مجال ادامه صحبت فراهم تر گردد.  این نگارنده در خلال قریب به سی سال افتخار آشنایی و شاگردی نزد استاد در سه دوره تحصیلی در دانشگاه علامه طباطبایی و توفیق نگارش رساله دکتری خویش با مشاوره ایشان به یاد ندارد که استاد با وجود روحیه ای شاداب و بذله گو، کسی را در جایگاهی به دور از رعایت ارزش های اخلاقی به باد انتقاد بگیرد. در دورانی که مدیرکل برنامه ریزی آموزشی دانشگاه نیز بود قانون گرایی استاد همواره با نیم نگاهی به ملاحظات دانشجویان و جانب داری منطقی از آنان همراه بود. در طول سالیان ممتد تدریس، هر وقت از ایشان درخواست همکاری علمی یا شرکت در محافل مختلف دانشگاهی می شد، استاد در حد امکان با خوش رویی آن درخواست را می پذیرفتند. به یاد دارم در اواسط دهه 1390 از ایشان برای سخنرانی در همایشی با نام «زبان شناسی و ادبیات» در دانشگاه بیرجند دعوت نمودم. از این پیشنهاد به گرمی استقبال نمودند و با افتخار میزبان ایشان شدم که اینک خاطرات خوشی از آن همراهی به یادگار مانده است. از دیگر ویژگی های خلقی جالب توجه ایشان، تواضع بجا، لبخند همیشگی و کلام صمیمی او بود و لذا به رفتار متواضعانه با همکاران جوان و همراهی پدرانه با دانشجویان از هر صنف و گروهی شهره بودند. استاد دکتر صفوی در هنر تشویق دانشجویان تجارب موفقی داشتند و با وجودی که گاه حتی برخی دانشجویان دوره های کارشناسی را نمی شناختند و برای نخستین بار با آنان ملاقات می کردند با گشاده رویی آنها را به حضور می پذیرفتند و به گرمی تشویق و راهنمایی می نمودند. به علاوه اگر سوالی را دانشجو پاسخ می داد، با الفاظ انرژی بخشی او را تحسین می کردند. از این رو کلاس درس ایشان اغلب مستمعین آزاد داشت. از سویی در مهارت بسیج نمودن دانشجویان جهت انجام کارهای گروهی از جمله آماده سازی مقدمات همایش های ادواری زبان شناسی ایران که از اواخر دهه 1360 به همت گروه زبان شناسی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار می شد توانمند بود. ایشان دبیر اجرایی اغلب آن سلسله همایش ها بودند و دانشجویان مشتاق در خلال روزهای پیش از همایش در قالب اعضای هییت اجرایی وظایفی را می پذیرفتند و پروانه وار گرد استادشان می گشتند و اوامرش را به گوش جان می پذیرفتند. استاد از شرکت در جبهه گیری ها و دسته بندی های علنی سیاسی، آگاهانه اجتناب می ورزید و ورود رسمی به این جرگه ها را که غالبا از دغدغه های علمی به دور هستند، بر نمی تابید. همچنین حریم شخصی خود و زندگی خانوادگی خویش را چندان جدا از دانشجویانش نمی دانست و بعضا از تجارب فرزندپروری در کلاس صحبت می کردند و گاه فرزندان را همراه خود به همایش های علمی می آورد. استاد در مهرورزی به همکاران اداری پیرامون و گاه نیز در دستگیری غیرمحسوس از برخی که تشخیص می داد، کوشا بود. ایشان دانشجویانش را قلبا دوست داشت و این علاقه مندی را در موقعیت هایی عملا متبلور می ساخت. در بیان مصداقی عینی، به یاد دارم که در آذر سال 1399 و در اوج شیوع ویروس کووید 19 یکی از دانشجویان سابق ایشان که در معاونت گسترش زبان فارسی و ایران شناسی مرکز روابط علمی و بین الملل وزارت علوم شاغل بود مظلومانه بر اثر ابتلا به این ویروس مهلک، جان باخت. استاد که از مرگ ناگهانی آن فقید که یک دهه پیش تر در اعزام ایشان به کرسی زبان و ادبیات فارسی در هندوستان مشارکت داشت، سخت متاثر گردید، نشانی محل دفن آن مرحومه را در بهشت زهرا جویا شدند و سپس از فرزندان آن فقید دلجویی نمودند. جای خوشوقتی است که به اهتمام گروه پویای زبان شناسی دانشگاه بوعلی سینا در اواسط دهه 1390 در حاشیه «نخستین کنفرانس زبان شناسی نقش گرا» از خدمات دانشگاهی استاد دکتر کورش صفوی تجلیل و از جشن نامه ایشان رونمایی شد تا به خدمات شایان آن استاد فاضل، محبوب و متواضع ادای احترام شود. متاسفانه دوران بازنشستگی ایشان دیری نپایید و چون فرزندان دلبندشان ساکن کشورمان نبودند استاد نیز به زندگی در کنار ایشان متمایل شد و لذا از ایران مهاجرت نمودند ولی گویی دوری از کلاس و درس و موطن برای ایشان دشوار بود. چندی نگذشت که بیمار شدند و ناباورانه در غربت، بدرود حیات گفتند. گرچه ظاهرا خورشید عمر استاد عزیز دکتر کورش صفوی افول کرده است ولی یاد و نام نیک ایشان در آثار متعددی که از وی به یادگار مانده است و همچنین در وجود شاگردان توانمندی چون فرزان سجودی، محمد راسخ مهند، مهبد غفاری، آزیتا افراشی و ده ها زبان شناس شاخص و خوش آتیه زنده است. در حال حاضر، چرخ هر یک از گروه های زبان شناسی در سراسر کشور بر مدار تعدادی از دانشجویان سابق ایشان می گردد و برخی منابع درسی کلاس های زبان شناسی از تالیفات ارزنده این استاد فقید سود می برد. استاد دکتر کورش صفوی حق بزرگی به گردن نسل فعلی زبان شناسان شاغل در دانشگاه های کشور دارد؛ به ویژه دانشجویانی که علاوه بر کسب دانش در مکتب درس ایشان، توصیه اداری استاد فقیدشان را در جذب دانشگاهی خویش موثر قلمداد می کنند.

هم معنایی یک پدیده مشترک در میان تمامی زبان های مختلف است. زبانشناسان دنیا نظرات گوناگونی درباره آن داشته اند. از این رو، ابتدا دیدگاه زبانشناسان در این خصوص بررسی و سپس درباره گستره آن در نهج البلاغه بحث می شود. پدیده هم معنایی موافقان و مخالفانی دارد که هر کدام دلایل خاص خود را مطرح می کنند و سبب پیدایش این اختلاف، نبودن تعریفی جامع و مانع از هم معنایی بوده است. موافقین بر این باورند که در نهج البلاغه برای یک واژه انبوهی از کلمات مترادف وجود دارد که باعث غنا و وسعت زبان گردیده است و بر همین اساس، کثرت مترادفات را باعث آهنگین شدن نثر عربی دانسته اند. مخالفین وجود ترادف، صرف نظر از طبیعت و سرشت واژه، بر این باورند که هیچ دو کلمه ای را در نهج البلاغه نمی توان یافت که از نظر معنی کاملا یکسان باشند؛ چون آن را حکیمانه نمی دانند، بلکه به دنبال شناسایی تفاوت های دقیق و عمیق میان ارتباط کلمات هستند. در این نوشتار، نگارندگان با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از نظریه لاینز مبنی بر نظریه پیوستارهم معنایی، معانی مختلف چهارده واژه ی مترادف در نهج البلاغه را استخراج و مورد تحلیل و بررسی قرار داده اند. شایان ذکر است که گزینش محدود وازگان تنها به دلیل محدودیت حجم مقاله بوده است. نتایج نشان داد که بر اساس نظریه لاینز مبنی بر نظریه پیوستارهم معنایی، واژه ها نمی توانند به طور قطعی در بافت های مختلف جایگزین هم گردند و از این رو، وی هم معنایی را پدیده ای نادر در زبان می داند.