مجله چغندر قند
سال سی و هشتم شماره 2 (پاییز و زمستان 1401)

تعیین عوامل محدودکننده ی عملکرد و تعیین سطح بهینه عامل محدودکننده برای کاهش فاصله بین عملکرد واقعی و قابل دستیابی در افزایش عملکرد محصولات زراعی نقش مهمی دارد. این مطالعه با استفاده از روش تحلیل مقایسه کارکرد Comparative Performance Analysis, CPA) با هدف تعیین عوامل محدودکننده ی اجزای عملکرد چغندرقند (شامل عملکردریشه و عیارقند) و تعیین سهم نسبی این عوامل در سال 1399 انجام شده است. این مطالعه از طریق تکمیل پرسش نامه در سطح 220 مزرعه چغندرقند بهاره در کل کشور اجرا شد. همه داده های گردآوری شده پس از ثبت با استفاده از روش رگرسیون گام به گام و روش (CPA) به طور جداگانه برای دو صفت عملکردریشه و عیارقند مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. بر اساس مدل های تولیدی منتج از این مطالعه، خلاء عملکرد ریشه معادل81/98 تن در هکتار (یا 57/2 درصد) و خلاء عیارقند معادل 4/88 واحد (یا 21/7 درصد) برآورد شد. در این میان، دو عامل فیزیوگرافیکی شامل ارتفاع از سطح دریا و طول جغرافیایی به ترتیب 14/1 و 30/1 درصد از خلاء عملکردریشه و عیارقند و یک عامل اجتماعی (میزان تحصیلات کشاورز) حدود 11/9 درصد از خلاء عیارقند را به خود اختصاص داد. در میان عوامل مربوط به مدیریت زراعی موثر بر خلاء عملکردریشه، 8/85 درصد به عواملی نظیر میزان مصرف بذر، تراکم نهایی بوته، روش آبیاری، تاریخ کاشت، پراکندگی بوته، تسطیح زمین، مدت ماندن ریشه در مزرعه، تنش خشکی و مقدار نیتروژن پایه به ترتیب با سهمی معادل 24/7، 11/3، 10/3، 9/8، 9/7، 8/8، 5/2، 4/1 و 1/9 درصد از مجموع خلاء عملکردریشه (81/98 تن در هکتار) را تبیین می کند و 14/2 درصد مربوط به عوامل دیگر بود. در ارتباط با خلاء عیارقند نیز عوامل مدیریتی شامل تعداد آبیاری، تاریخ قطع آبیاری، میزان کربن آلی موجود در خاک و میزان خسارت بیماری ها به ترتیب 24، 19، 10/3 و 4/6 درصد و در مجموع 57/9 درصد از 21/7 درصد از خلاء عیار قند (4/88 واحد) را تبیین می کنند.

کیفیت و عملکردشکر چغندرقند تحت تاثیر ژنوتیپ، محیط و مدیریت زراعی می باشد. این مطالعه با هدف تجزیه و تحلیل پایداری عملکرد شکرسفید و سازگاری 15 هیبرید جدید چغندرقند حاصل از تلاقی سینگل کراس های مقاوم به بیماری ریزومانیا با شش گرده افشان مقاوم به بیمارگر ریزوکتونیا به همراه دو رقم شاهد داخلی و سه رقم شاهد خارجی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار در چهار منطقه کرج، مشهد، میاندوآب و همدان اجرا شد. پس از تجزیه واریانس ارقام، تجزیه پایداری و بررسی اثر متقابل ژنوتیپ در محیط با استفاده از روش گرافیکی GGE-biplot انجام شد. ارزیابی هیبریدها در مشهد حاکی از مقاومت آنها به بیماری ریزومانیا بود. نتایج تجزیه مرکب نشان داد که اختلاف معنی داری بین عملکرد شکرسفید ارقام وجود دارد. براساس نتایج تجزیه واریانس، نقش اثر اصلی مکان، اثر متقابل ژنوتیپ × مکان و اثر ژنوتیپ به ترتیب 51/7، 9/0 و 9/5 درصد از تغییرات کل واریانس را توجیه کرد. همبستگی بین مکان ها نشان داد که از نظر رتبه بندی و تعیین سازگاری ژنوتیپ ها، متفاوت بودند. بیشترین عملکرد شکرسفید در میاندوآب و پس از آن کرج، مشهد و همدان به دست آمد. بین مناطق همدان و میاندوآب همبستگی مثبت وجود داشت، در حالی که همبستگی منفی بین مکان های مشهد و کرج وجود داشت. براساس مدل GGE بای پلات، ژنوتیپ های G15، G7 و G10 دارای سازگاری بیشتر و پایدارتر از بقیه ارقام از نظر عملکرد شکرسفید بودند.

چغندرقند پاییزه از محصولات مهم در تناوب زراعی شهرستان های شوش و دزفول بوده و جایگاه مهمی در اقتصاد منطقه و استان خوزستان دارد. استفاده از بارش های پاییزه و بالا بودن بهره وری آب در محصول چغندرقند پاییزه موجب شده تا توسعه کشت این گیاه در سایر اراضی کشاورزی استان به ویژه شهرستان شوشتر و شهرستان های مجاور مورد توجه قرار گیرد. از این رو مطالعه حاضر در سال زراعی 1399-1398 با سه مدیریت آبیاری سطحی شامل: آبیاری بر اساس مدیریت بهره بردار (I1)، آبیاری برنامه ریزی شده (I2) و آبیاری جویچه ای یک درمیان متناوب (I3) در سه تکرار در قالب طرح آماری بلوک های کامل تصادفی در یکی از مزارع تجهیز و نوسازی شده در دشت میاناب شوشتر اجرا شد. نتایج نشان داد که عملکردریشه در سه تیمار I1، I2 و I3 در یک سطح (به ترتیب 81/7، 91/6 و 83/1 تن در هکتار) و بهره وری آب کاربردی (آبیاری و بارش) محصول شکر در دو تیمار I2 و I3 به یک میزان (به ترتیب 13/9 و 13/8 کیلوگرم ریشه بر مترمکعب آب کاربردی) و بالاتر از I1 (9/7 کیلوگرم بر مترمکعب آب کاربردی) بود. ازاین رو توسعه کشت چغندرقند در اراضی میاناب شوشتر به صورت آبیاری برنامه ریزی شده (تیمار I2) توصیه می شود.

انجام عملیات آبیاری پس از استفاده از کولتیواتور، باعث نفوذ سریع آب در خاک شده و مصرف آب آبیاری افزایش می یابد. با هدف کاهش نفوذ عمقی آب، دستگاه های فشرده کننده ی سطحی خاک به صورت چرخ های فشار دهنده و دستگاه فشاردهنده ی ذوزنقه ای ساخته شد و به پشت تیغه های یک کولتیواتور پنجه غازی الحاق گردید. آزمایش در گیاه چغندرقند به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در ایستگاه تحقیقات کشاورزی زرقان استان فارس و در سال 1400-1399 اجرا شد. تیمارهای آزمایش، استفاده از کولتیواتور با تیغه پنجه غازی در سه سطح دستگاه فشاردهنده ی ذوزنقه ای (I1) چرخ فشاردهنده ی فلزی (I2) و چرخ فشار دهنده ی لاستیکی (I3) و سرعت پیشروی تراکتور در سه سطح 4 (S1)، 5/5 (S2) و 7 (S3) کیلومتر بر ساعت در نظر گرفته شد. پارامترهای شاخص مخروطی خاک، ارزیابی پروفیل عرضی خاک در جویچه های آبیاری، جرم مخصوص ظاهری خاک، شاخص کنترل علف های هرز، سرعت نفوذ و بهره وری آب و عملکرد کمی و کیفی محصول چغندرقند اندازه گیری گردید. نتایج نشان داد که استفاده از ماشین های فشرده کننده ی سطحی خاک و کولتیواتور، با تغییر پارامترهای فیزیکی خاک، می توانند میزان بهره وری آب و عملکرد محصول را تحت تاثیر قرار دهند. در میان دستگاه های فشرده کننده سطحی خاک، دستگاه چرخ فشاردهنده ی لاستیکی در سرعت 7 کیلومتر بر ساعت (تیمار I3S3)، نسبت به دو دستگاه دیگر از نظر تمام پارامترهای اندازه گیری شده، وضعیت مطلوب تری داشت. داده های حاصل از عملکردریشه چغندرقند، بهره وری آب و عملکرد شکرسفید در تیمار I3S3 به ترتیب 93/77 تن بر هکتار، 26/4 کیلوگرم بر مترمکعب و 66/8 تن بر هکتار بود.

این تحقیق به منظور بررسی عملکرد و بهره وری آب گندم و چغندرقند در سیستم تناوب زراعی رایج (گندم- چغندرقند) منطقه سرد، در ایستگاه تحقیقات جلگه رخ مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خراسان رضوی به اجرا درآمد. آزمایش با استفاده از کرت های دو بار خرد شده در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی و با سه تکرار طی سال های زراعی 1392 الی 1395 اجرا شد. تیمارها؛ شامل روش های مختلف خاک ورزی (خاک ورزی متداول، کم خاک ورزی و بی خاک ورزی) در کرت های اصلی، مدیریت بقایای گیاهی (بدون بقایا، حفظ 30 درصد و 60 درصد بقایا) در کرت های فرعی و سطوح مختلف کاربرد آب آبیاری شامل 50، 75 و 100درصد در کرت های فرعی فرعی قرار گرفتند. نتایج نشان داد که روش خاک ورزی و مدیریت بقایا بر عملکرد و بهره وری آب گندم و چغندرقند اثر معنی دار نداشت ولی اثر سطوح مختلف آب آبیاری معنی دار بود (P<0.01). مقدار عملکردریشه چغندرقند در دو سطح کاربرد آب 75 و 100 درصد به ترتیب 31/8 و 39/9 تن در هکتار بود که با هم اختلاف معنی دار نداشتند ولی عملکرد در سطح 50 درصد نیاز خالص حدود 8/31 تن در هکتار بود که کاهش قابل توجهی داشت. میزان بهره وری آب در سطوح 50، 75 و 100 درصد آب مصرفی به ترتیب 5/190، 4/604 و 3/481 کیلوگرم ریشه بر مترمکعب آب به دست آمد. در محصول گندم میانگین عملکرد (دو سال زراعی 93-1392 و 95-1394) در دو سطح کاربرد آب 75 و 100 درصد به ترتیب 4849 و 5127 کیلوگرم در هکتار بود که با هم اختلاف معنی دار نداشتند، ولی عملکرد در سطح 50درصد نیاز آب آبیاری حدود 3954 کیلوگرم در هکتار بود که کاهش قابل توجهی داشت. میزان بهره وری آب در سطوح 50، 75 و 100 درصد آب مصرفی به ترتیب 0/954، 0/924 و 0/813 کیلوگرم بر مترمکعب آب به دست آمد.

شوری یکی از مهم ترین تنش های غیرزنده و عامل محدودکننده برای محصولات زراعی در سرتاسر جهان به شمار می رود. به منظور بررسی میزان تاثیر تنش شوری بر صفات کمی و کیفی، 140 ژنوتیپ مختلف چغندرقند (هیبرید و خانواده تنی) تحت شرایط نرمال و تنش شوری در گلخانه مورد بررسی قرار گرفتند. آزمایش به صورت کرت های خردشده در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. نتایج نشان داد که بین شرایط نرمال و تنش به لحاظ صفات وزن خشک ریشه و اندام هوایی، محتوای نسبی آب برگ، طول ریشه، سطح برگ، طول دمبرگ، نسبت وزن ریشه به اندام هوایی، همچنین میزان پرولین، سدیم، پتاسیم و نسبت پتاسیم به سدیم اختلاف معنی دار وجود دارد. بین ژنوتیپ ها برای صفات وزن خشک کل، وزن تر و خشک اندام هوایی، وزن خشک ریشه و سطح برگ اختلاف معنی دار وجود داشت. شوری باعث افزایش میزان سدیم و پرولین و کاهش میزان پتاسیم و نسبت پتاسیم به سدیم شد. پایین بودن میزان وارثت پذیری عمومی در شرایط نرمال در صفات عملکردی نشان می دهد که این صفات تحت تاثیر عوامل محیطی قرار دارند. در مقابل، بیشترین میزان وراثت پذیری عمومی برای صفات میزان سدیم و پتاسیم مشاهده شد که نشان دهنده ی تاثیرپذیری بیشتر این صفات از عوامل ژنتیکی است.

به منظور تعیین کارآیی علف کش های انتخابی چغندرقند و بهترین زمان کاربرد آنها در کشت های نشایی این گیاه، آزمایشی در دو منطقه کرمانشاه و مشهد در سال 1399 در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با 11 تیمار و چهار تکرار اجرا شد. تیمارهای آزمایش شامل: کاربرد تریفلورالین (در سه زمان قبل از نشاکاری و بعداز ظهور برگ های دوم و چهارم)، فن مدیفام + دس مدیفام + اتوفومزیت (فن دس اتو) (در زمان ظهور برگ چهارم)، کلریدازون (در دو زمان بعد از نشاکاری و قبل از اولین آبیاری و در مرحله 4-2 برگی)، سیکلوات (قبل از نشاکاری)، سیکلوات + تریفلورالین (قبل از نشاکاری)، متامیترون (بلافاصله بعد از نشاکاری)، متامیترون + فن دس اتو (به ترتیب بعداز نشاکاری و در مرحله ظهور برگ چهارم) و شاهد وجین علف هرز. نتایج این بررسی نشان داد که کاربرد علف کش متامیترون (در مقدار 3 لیتر در هکتار بلافاصله بعداز نشاکاری) و هم چنین متامیترون+فن دس اتو(در مقادیر 1/5+3 لیتر در هکتار بلافاصله بعداز نشاکاری و در مرحله ظهور برگ چهارم در چغندرقند) بیش از 85 درصد علف های هرز را کنترل کردند (به ترتیب حدود 90 و 88 درصد برای منطقه کرمانشاه و 62 و 83 درصد برای منطقه مشهد). بیشترین عملکردریشه چغندرقند نیز از تیمارهای متامیترون (در مقدار 3 لیتر در هکتار بلافاصله بعداز نشاکاری) (به میزان حدود 84 تن در هکتار برای کرمانشاه) و متامیترون + فن دس اتو (در مقادیر 1/5+3 لیتر در هکتار در بلافاصله بعداز نشاکاری و در مرحله ظهور برگ چهارم در چغندرقند) (به میزان حدود 64 تن در هکتار برای مشهد) حاصل شد و از این جهت، کاربرد این علف کش ها جهت کنترل مطلوب علف های هرز در کشت های نشایی چغندرقند توصیه می شوند.

به منظور تعیین مناطق انتشار و تراکم جمعیت نماتدسیستمی چغندرقند (Heterodera schachtii)، در استان آذربایجان غربی، تعداد 577 نمونه خاک از مزارع چغندرقند در استان آذربایجان غربی شامل شهرستان های ارومیه، سرو، نوشین شهر، خوی، چایپاره، قره ضیاالدین، پیرانشهر، لاجان و سلماس در سال 1401 جمع آوری و تعداد تخم و لارو هر نمونه خاک جداسازی و شمارش شد. نتایج نشان داد که بیشترین پراکندگی آلودگی با میزان 70 درصد نمونه ها مربوط به مزارع شهرستان خوی و کمترین پراکندگی با میزان 12 درصد مربوط به مزارع شهرستان پیرانشهر است. گونه H. schachtii در شهرستان های خوی، سلماس و لاجان از تراکم جمعیت بیشتری نسبت به سایر مناطق برخوردار بود. هم چنین در 5/9 درصد از مزارع آلودگی بالای 500 تخم و لارو بود که در مورد این مزارع باید اقدامات لازم برای کاهش خسارت بیمارگر در نظر گرفته شود.