فصلنامه فقه و تاریخ تمدن
سال بیستم شماره 77 (پاییز 1402)

نظام معاملاتی و استحکام نهاد های آن از نظر فقه های امامیه مصلحتی ضروری است. فقه های امامیه معتقدند: نظم معاملاتی ضروری و مداخله در آن اختلال در نظم و نابسامانی در معاش مردم خواهد شد. دولت در جهت رسیدن به این هدف باید نظارت و مدیریت داشته باشد و از هرگونه عسروحرج و تضرر به مسلمانان و از همه مهم تر حاکم بودن گروه اقلیت بر بازار با داشتن قدرت تسلط اقتصادی، ایجاد اختلال در نظم عمومی است، و باید دولت این بی نظمی ها را جلوگیری کنند. رقابت مشروع در بازار تجارت را می توان خون جاری در رگ های تجارت خواند و همچنین می توان آن را نوعی تضمین عدالت و انصاف در رقابت سالم دانست. بنگاه های تجاری چنان چه در روابط با یکدیگر به اعمال نامشروع جهت جذب مشتریان رقیب تجاری متوسل شوند رقابت نامشروع است. که نوعی رقابتی مکارانه و غیرمنصفانه می باشد و برخلاف عرف، قانون و اخلاق تجاری به حساب می آید،که این نوع رقابت علاوه بر منع قانونی، حرمت و نهی شرعی را نیز به دنبال دارد. قواعد و مقررات حقوقی و فقهی در قرآن و سنت دلیل بر نهی رقابت نامشروع و ممنوعیت رقابت نامشروع از مسایل مهم حقوق تجارت محسوب می شود، که بررسی مبانی فقهی آن به جهت ترغیب تجار به رقابت مشروع و نهی از رقابت های نامشروع برای پیشگیری از ضرر و زیان های وارد بر اشخاص در روابط تجاری بین آنها، ضروری به نظر می رسد. امروزه دعاوی مسیولیت مدنی ناشی از نقض قواعد حقوق رقابت هم روز به روز درحال افزایش است. دراین پژوهش ابتدا مصادیق و ارکان اعمال رقابت نامشروع و رویه های ضد رقابتی مورد بررسی قرار می گیرد. و سپس مسیولیت مدنی ناشی از اعمال رقابت نامشروع و به کاربردن رویه های ضد رقابتی از دیدگاه حقوقی و فقهی در بازارسالم مشخص می گردد. با در نظر داشتن شیوه های نوین و خلاقانه ی اعمال رویه های ضد رقابتی و انجام رقابت مکارانه، نیاز به نظارت قانونی بیشتر و وضع قوانین جدید به ویژه در فضای مجازی و مطابق با پیشرفت علم بیش از پیش احساس می شود.

آذربایجان در تاریخ ایران پیش از اسلام و دوران اسلامی از نظری سیاسی و سوق الجیشی و اقتصادی جایگاه و اهمیت ویژه ای داشته و بخشی از هویت ایرانی بوده است، به ویژه نقش فرهنگی، مذهبی آن از زمان پیدایش آیین زرتشتی تا دوره صفویه و رسمیت یافتن مذهب تشیع قابل توجه بوده است. رسمیت یافتن آیین تشیع که تلالوی آن در آذربایجان بوده است تاثیرات مهمی بر زندگی اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نظامی ایران و همسایگان داشت. همسایه غربی ایران پس از تشکیل امپراتوری عثمانی، که ادعای رهبری جهان اسلام را می کرد با سیاست مذهبی ضدشیعی با صفویه در افتاد و زمینه را برای بروز اختلاف و جنگ های مذهبی بین ایران و عثمانی آماده ساخت، که سرزمین آذربایجان در این تقابل در خط مقدم جبهه قرار داشت و نقش مهمی در تحولات را ایفا می کرد، با این وجود آذربایجان تاثیر بسزایی در برقراری روابط فرهنگی و اقتصادی بین ایران و عثمانی داشته است. مقاله حاضر به بررسی تاثیرات و تاثرات آذربایجان و عثمانی در حوزه اعتقادی، فرهنگی، اجتماعی، هنری، علمی و سیاسی که پرداخته و نقش هنرمندان، دانشمندان آذری با بکار گیری از نظریه گفتمان در عثمانی مورد بررسی قررا داده است، گرچه این دانشمندان و هنرمندان در بحبویه جنگ یا در به صورت اسیری به عثمانی رفتند یا برده شده، ولی نقش آنان در عثمانی در برقرار ایجاد ارتباط و گفتمان قابل توجه بوده به مرور زمان موجب نزدیکی دو ملت به هم شده است. یاقته پژوهش به روش تحلیلی- توصیفی به شیوه کتابخانه ای با بهره گیری از نظریه ی گفتمان لاکلا و موفه، نشان می دهد که جنگ با دشمنان خارجی به ویژه عثمانی بر روندگسترش و تحول گفتمان تشیع در آذربایجان موثر بوده و تشیع در آذربایحان بر امور فرهنگی، عقیدتی، علمی عثمانی تاثیر گذاشته است.کلمات کلیدی: آذربایجان، صفویه، امپراطوری عثمانی، تشیع، نظریه گفتمان، لاکلا و موفه.

هدف اساسی آمایش سرزمین چیدمان سه مولفه مهم جمعیت، سرمایه و منابع طبیعی برای تحقق مطلوب‏ترین، عادلانه‏ ترین و پایدارترین سازمان فضایی در سرزمین است. همچنین از مصادیق رعایت عدل و حقوق برابر انسان‏ها و همچنین از ویژگی‏های جامعه‏ ی اسلامی توزیع مناسب خدمات و امکانات می‏باشد. در این راستا، پایبندی به احکام و حقوق شهروندی در ابعاد مختلف امری الزامی است. متاسفانه علی‏رغم وجود مسیولین و متخصصین متعهد و پایبند به اصول و احکام گفته شده، افراد ذی‏نفوذ با مداخله‏ی نابجای خود، موجب نقض احکام و حقوق شهروندی می‏شوند. درنتیجه مساله‏ ی اصلی این پژوهش، خلاء احکام اسلامی در فرآیندهای آمایش سرزمین است که در منطقه‏ ی خراسان نیز ابعاد مختلفی از بی ‏عدالتی و توسعه ‏های نامتوازن را رقم زده‏است. این پژوهش، میان ‏رشته ‏ای بوده و به روش توصیفی_تحلیلی و با استدلال منطقی انجام می‏شود. با مطالعه‏ی کتابخانه‏ای‏ و با تحلیل محتوای متون و استدلال منطقی، ارتباط احکام و حقوق اسلامی که در زمینه‏ی پروژه‏ های عمرانی مطرح شده ‏اند به طور خاص با آمایش سرزمین بررسی شده ‏است. با شناسایی دقیق احکام و قوانین ناظر بر آمایش سرزمین، وضعیت هر یک از آن‏ها در نمونه‏ ی مورد مطالعه‏ ی پژوهش بررسی شده‏است. درنهایت تعدادی پیشنهاد به عنوان راهکار ارایه شده‏است. دلایل ناکامی و یا ناکارآمدی بسیاری از پروژه ‏ها و همچنین نارضایتی و بی عدالتی ایجاد شده در جامعه، نادیده گرفتن ابعاد حقوقی و احکام اسلامی می‏باشد که پایبندی و توجه به آن‏ها در کنار قوانین متعدد موجود، الزامی و راه‏گشا است. در این راستا ضروری است که جایگاه احکام و حقوق اسلامی در هرنوع طرح و برنامه‏ی شهرسازی و آمایشی، تبیین و تدقیق گردد. به طور اصولی از ابتدای امر، یعنی از مرحله‏ی گزینش متخصصان به جنبه ‏های اعتقادی و شخصیتی آنان پرداخته شود. علاوه بر نظارت‏ های تخصصی و فنی رایج، نظارت‏های حقوقی و اعتقادی در تمامی فرآیندهای برنامه ‏ریزی تا اجرا و بهره برداری، به طور جدی دنبال شود.

احادیث بسیاری وجود دارد که مردم را بر سوگواری بر مصیبتهای اهلبیت عصمت و طهارت، تشویق می نماید. پاداش هایی عظیم از قبیل وصول به رحمت الهی، سعادتمندی، آمرزش گناهان و دخول در بهشت، نمونه ای از پاداش بر این عزاداری است که در روایات شیعه مطرح شده است.برخی در سند و دلالت این روایات خدشه نموده اند که این روایات، مستند به دلیل معتبری نیست و پاداش آنها، با عقل و آیات قرآن همخوانی ندارد؛ بلکه این احادیث، روایت های ضعیفه یا مرسله ای است که نمی توان به آن ها اعتماد کرد.یافته های پژوهش حاضر، این است که از لحاظ سندی قراین بسیاری بر اعتبار این احادیث وجود دارد و از لحاظ متنی و دلالی نیز فاقد اشکال بوده و مطابق با عقل و آیات قرآن می باشد و اکثر فقها شیعه طبق این احادیث، بر استحباب عزاداری بر معصومان فتوا داده اند. و مجالی برای انکار این روایات باقی نمی ماند. نوآوری این نوشتار بیان شرح حال راویان این احادیث از نظر رجالی و ذکر آرای دانشمندان در تصحیح و تضعیف این اخبار و ارایه تحلیل های تازه از منظر فقه شیعه است. احادیث بسیاری وجود دارد که مردم را بر سوگواری بر مصیبتهای اهلبیت عصمت و طهارت، تشویق می نماید. پاداش هایی عظیم از قبیل وصول به رحمت الهی، سعادتمندی، آمرزش گناهان و دخول در بهشت، نمونه ای از پاداش بر این عزاداری است که در روایات شیعه مطرح شده است.برخی در سند و دلالت این روایات خدشه نموده اند که این روایات، مستند به دلیل معتبری نیست و پاداش آنها، با عقل و آیات قرآن همخوانی ندارد؛ بلکه این احادیث، روایت های ضعیفه یا مرسله ای است که نمی توان به آن ها اعتماد کرد.یافته های پژوهش حاضر، این است که از لحاظ سندی قراین بسیاری بر اعتبار این احادیث وجود دارد و از لحاظ متنی و دلالی نیز فاقد اشکال بوده و مطابق با عقل و آیات قرآن می باشد و اکثر فقها شیعه طبق این احادیث، بر استحباب عزاداری بر معصومان فتوا داده اند. و مجالی برای انکار این روایات باقی نمی ماند. نوآوری این نوشتار بیان شرح حال راویان این احادیث از نظر رجالی و ذکر آرای دانشمندان در تصحیح و تضعیف این اخبار و ارایه تحلیل های تازه از منظر فقه شیعه است.

یهودیان معاصر پیامبر (ص) با پندارراست کیشی و باور به خدای یگانه،انتظار پیامبرومنجی موعودی را داشتند که درعهد عتیق به نام و ویژگی های او اشاره شده بود. به نظر می رسد چنین شناختی تعیین بخش شیوه کنشگری هم گرایانه باپیامبر (ص) باشد. اما باخوانش روایت های تاریخی و روایی، نحوه روی آوری یهودیان به گونه دیگر گزارش شده است که همین امر ضرورت بحث را بیشترآشکار کرده است. سوال اساسی این است که با وجود این شناخت چرا بیشتریهودیان درهم کنشی با پیامبر (ص) رویه خصمانه را پیشه ساختند و درگامی فراتر علی رغم پیمان ترک تعرض باپیامبر (ص)، چرا به آن وفادار نماندند؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد، یهودیان که روح حاکم بر کیش آنان مبتنی بر نژاد و قومیت خواهی است با درک استقلال اسلام از یهود از طریق مجادلات با پیامبر (ص) و بروز تعارضات فکری ازجمله الوهیت حضرت عزیز، بشری خواندن قرآن ،میکاییل به جای جبرییل به عنوان مامور وحی و غیره ،شیوه کنش گری خصمانه رادرپیش گرفته اند.ترس ازبیرون رانده شدن رسالت ازخاندان بنی اسراییل وانتقال به خاندان ا سماعیل بسترساز شیوه مواجهه آنان با اسلام وآموزه های آن را ایجادکرد.این مقاله بارویکردی توصیفی تحلیلی و با شیوه کتابخانه ای به روایت های تاریخی نگریسته و باعنایت به قرینه های همبسته به متن و زمینه،انگیزه های حسادت جویانه برخاسته از قومیت گرایی و تعارضات فکری را به عنوان دوعامل کنش گری یهودیان بررسی کرده است. بنابراین هدف اصلی مقاله حاضر تبیین این تقابل و بررسی علل واقعی آنها در قالب متغیرهای اصلی و مستقل می باشد به نحوی که بتوان درپرتو آنها توجیهی منطقی برای همه انواع تقابلی که با رسول خدا داشتند به دست داد. از همین رو تقابلاتی که ازآنها یاد خواهدشد همه در قالب متغیرهای وابسته ای قلمداد می شوند که ناشی از آن علل می باشند. بنابراین نکته کانونی در تبیین این تقابل ها اثبات علل اصلی این تقابل ها با ادله و شواهد و مستندات معتبرتاریخی است. در راستای تحقق فرضیه و اهداف از پیش گفته، ناگزیر مسایلی که در طول مقاله مطرح می گردند به دو دسته تقسیم می شوند: دسته نخست انواع تقابل هایی است که میان یهود و مسلمین و پیامبر (ص) ایجاد شده و دسته دوم انواع دلایلی است که می توانند ریشه آن تقابل ها به شمار آیند. عللی که متوجه یهود بوده و شاید خود ریشه در روانکاوی شخصیت فردی و اجتماعی ایشان و نیز معرفت شناسی تفکرات و تفاسیر خاصی است که در تقابل با اندیشه های قرآنی داشته اند. بنابراین دو دسته از مسایل فوق هم معلولها و تقابلها و متغیرهای وابسته را نشان می دهند و هم علت تقابل ها و به دیگر سخن متغیرهای اصلی و مستقل را باز می نمایند که محقق می کوشد رابطه معنا داری میان این متغیرهای دو گانه ایجاد نموده و به نتایج منطبق با راهبرد و الگوی نظری و نیز معطوف بر عنوان اصلی مقاله دست یابد.

قبیله بنی خزاعه در دوره جاهلیت به دلیل جمعیت ، نیرو و امکانات مناسب، مهارت در بازرگانی و مناطق گسترده محل سکونت در حجاز و تهامه ، یکی از مهمترین قبایل جزیره العرب به شمار می رفت. پس از طلوع خورشید اسلام روابط خزاعه و رسول خدا (ص) همواره دوستانه و با احترام متقابل همراه بود. دلیل این روابط حسنه ، پیمان اتحاد بین خزاعه و عبدالمطلب بود که آثار آن تا بعد از اسلام نیز ادامه یافت. محبت خزاعیان نسبت به پیامبر (ص) درگرایش آنان به قبول اسلام و مشارکت درحوادث تاریخی مانند صلح حدیبیه و فتح مکه، تاثیرگذاربود. خزاعیان در دوره خلافت ابوبکر ، جهت حفظ وحدت امت اسلامی ، حاکمیت وقت را در حوادثی چون جنگهای رده یاری کرده و در فتوحات دوره عمرحضور یافتند. با آغاز خلافت عثمان به دلیل بدعتهای خیلفه سوم وتبعیض بین قبایل قحطانی وعدنانی به ویژه سپردن حکومت مناطق مهم به بنی امیه، در صف مخالفان خلیفه سوم قرار گرفتند. تا آنجا که برخی از بزرگان خزاعه در واقعه محاصره عثمان و قتل او مشارکت کردند. پس مرگ عثمان، گروه بسیاری از افراد قبیله خزاعه با امام علی (ع) بیعت کرده و درگروه شیعیان حضرت جای گرفتند. در این پژوهش سعی شده است، دلایل و شواهد تشیع بنی خزاعه و نقش آن درحمایت از امام علی (ع) به ویژه در حوادث جنگ صفین مورد ارزیابی قرارگیرد و ماهیت آن با توجه به انشعاب در میان شیعیان عراق به تشیع سیاسی و اعتقادی معلوم گردد . یافته های پژوهش که بر اساس تحقیق توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر منابع دست اول کتابخانه ای تدوین شده است، نشان می دهد که تشیع خزاعیان بر حقانیت امام علی (ع) و فضیلت ایشان بر سایر مدعیان خلافت استوار بوده است. بنابراین، بنی خزاعه را می توان از شیعیان اعتقادی به شمار آورد که براساس باورهای مذهبیشان در دوره خلافت امام علی (ع) درکنار حضرت ایستادند و مخلصانه از مواضع ایشان به ویژه درجنگ صفین دفاع کردند.